Саха норуотун биир чулуу киһитэ Багдарыын Сүлбэ, хас улуус аайы оҥорбут үтүөтэ, умуллубат сырдык аата үйэттэн үйэҕэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһиэҕэ. Мин уһун кэмҥэ хаһыакка үлэлиир кэммэр, кинини кытта алтыһан ааспыппынан киэн тутта саныыбын. Өссө ааспыт үйэ бүтүүтүн саҕана, улууспут хаһыатыгар Горнай улууһун сирин-уотун ааттарын сырдатарыгар көрдөһүүбүн ылыммыта. Хас эмэ уонунан ааҕыллар ыстатыйаларын бэчээттээбиппит.
Анаан-минээн Горнайга ыҥыра сылдьан, кырдьаҕастардыын көрсүһүннэрбитим. Кини курдук, сымыйа балыырга түбэһэн репрессияланан, хаайыллан сору-муҥу көрбүт ытык кырдьаҕастар И.И.Павловы, В.И.Тимофеевы кытта анаан-минээн кэпсэппитэ. Дьиэбэр-уоппар хонон-өрөөн, быһаччы сүбэлээн-амалаан, мин төрөөбүт кыраайы чинчийиигэ ылсыбыт үлэбин кынаттаабыта. Куоракка дьиэтигэр сырытыннаран, үйэтин тухары мунньубут картотекатын туһунан сиһилии кэпсээбитэ, көрдөрбүтэ.
1998 с. нэһилиэктэртэн биир бастакынан таһаарбыт “Солоҕоон” кинигэбитигэр, кини бу нэһилиэккэ сыһыаннаан, сир ааттарын быһаарыыларын ааҕааччылар олус сэҥээрбиттэрэ. Багдарыын Сүлбэ Дьокуускайга буолбут ити кинигэ сүрэхтэниитигэр сылдьан, истиҥ тыллары эппитэ. “Сахаада” хаһыакка бу кинигэбитин сэҥээрэн, “Хайгыырга тыл тиийбэт” диэн улахан ыстатыйа бэчээттэппитэ. Онтон кэлин нэһилиэктэрбыт, улууспут тустарынан тахсар кинигэлэргэ, биллиилээх топонимист суруйуулара өрүү баар буолар.
2011 с. кини көҕүлээһининэн “Горнай улууһун сирин-уотун ааттара” диэн улахан кинигэбит күн сирин көрүүтэ, улуус дьонун-сэргэтин улаханнык үөрдүбүтэ. Балар бары билигин биһиги ыччаттарбытын, оҕолорбутун үөрэтэр, билиигэ-көрүүгэ кынаттыыр тугунан да сыаналаммат учебниктарбыт буолаллар.
Багдарыын Сүлбэ үтүө аатын үйэтитиигэ төрөөбүт дойдутугар эрэ буолбакка, бүтүн саха норуотугар оҥорбут сүдү үлэтин үрдүктүк сыаналаан, элбэх үлэ барыа турдаҕа. Кини олохтон барбытын кэннэ, Дьокуускай Маҕарас ыккардыгар баар “Ручей без названия” диэн үрэҕи, Багдарыын аатынан ааттыаҕыҥ диэн этии киирэ сылдьыбыта. Дьиҥэр бэрт буолуо этэ эрээри, кыаллыбатаҕа. Олохтоохтор ол үрэх аатын билэр буолан, онно киириммэтэхтэрэ.
Итиннэ сыһыаннаан биири этиим. Биһиги Солоҕоҥҥо бултуур Абарамар диэн сирдээхпит. Үүтээммит аттыгар үс күөл кэккэлэһэ сытар. Кыралар. Кинилэртэн ортоку сытар күөл аата суох. Кырдьаҕастар даҕаны маннык ааттаах диэн биһиэхэ эппэтэхтэрэ. Билиҥҥитэ бу эргин бултуур дьонтон мин кырдьаҕаспын. Араас карталарга, былыргы докумуоннарга күөл аатын билээри син хаһыстым да булбатым. Билбэтим.
Бииргэ бултаһар дьоммор Багдарыын норуотугар, биһиги Солоҕоммутугар үтүөтүн-өҥөтүн элбэхтик кэпсиибин. Сыта-тура үгүһү толкуйдаатым. Дойдубут сирин-уотун ааттарын үөрэтиигэ, чинчийиигэ бүтүн олоҕун анаабыт наука хаһан да өлбөөдүйбэт үлэһитин аатын үйэтитэргэ кыттыспыт киһи диэн. Бэйэбит, нэһилиэк, улуус таһымынан. Барыта кыраттан саҕаланар, уот кыымтан саҕыллар…
Онон биир санааҕа кэлэн, бу күөлү былырыын Багдарыын диэн ааттыырга сүбэлэспиппит. Бу туһунан билэр дьоммутугар кэпсиибит. Ким да утарбат. Сэҥээрэллэриттэн бэйэбит үөрэбит. Аны эһиил бэлиэ сурук ыйыахтаахпыт.
Багдарыын Сүлбэ 1970-с сылларга Солоҕоҥҥо кэлэ сылдьан, атынан сирин-уотун кэрийэн, дьонтон ыйыталаһан суруйан элбэҕи картотекатыгар киллэрбитэ. Сэрэйэбин, онно хайаан да бу күөлгэ таарыйан, күлүктэрэ түһэн куустуһа турар бэстэргэ аттарын баайан, балыга оонньуу сылдьара курдары көстөр ып-ыраас уутун кэһэн, сайыҥҥы куйааска сөҕө-махтайа, сууна, астына, үөрэ-көтө турарын харахпар ойуулаан көрөбүн ээ…
Сыллар-күннэр көтөн-мөҥөн ааһыахтара, биһиги кэлин кэлиэхтээх ыччаттарбыт Багдарыын күөлгэ таарыйан, эбэтэр истэн, хантан эрэ ааҕан дуу, тоҕо маннык ааттаммытын дьиктиргээн сураһыахтара, билэргэ-көрөргө дьулуһуохтара. Итиэннэ саха норуотун бастакы уонна улуу топонимиһа Багдарыын Сүлбэ “Дойду сурахтанарын, алаас ааттанарын, сурт кэриэстэнэрин туһугар бары кыһаллыҥ!” диэн кынаттаах этиитин, кэс тылын чугастык ылыныахтара.
Василий Алексеев, РФ Суруналыыстарын союһун чилиэнэ.