Ытаама, мин хотун доҕорум,
Оҕолорум барахсаттар, ытаһымаҥ…
Ким эмэ: «Аҕаҕыт ханнаный?» диир буоллар,
“Уокка кыттан – уот,
Этиҥҥэ эбиллэн – этиҥ,
Хотойдорго холбоһон хотой буола
Тапталлаах аҕабыт барбыта!” – диэриҥ.
Аҕалара – коммунист, икки нэһилиэккэ Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ
Бу саха норуодунай поэта Эллэй «Бырастыылаһыы» диэн хоһоонугар, аҕа, кэргэн туһунан дойдуга ыар кэм бүрүүкээбит кэмигэр, олус да бэргэнник хоһуйбут.
Мин бүгүн, бастатан туран, Кировскай нэһилиэгин Леонтьевтарын туһунан ахтан ааһыахпын баҕарабын. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр, билиҥҥи Кировскай нэһилиэгиттэн биир дьиэ кэргэнтэн түөрт буолан кыттыбыттара.
Аҕалара Николай Устинович Леонтьев сэрии кыттыылаахтарыттан биир саамай аҕа саастаахтара – 1898 с. төрөөбүт. 1942 с. 1 Одуну нэһилиэгин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорон, бэйэтэ тылланан сэриигэ барар. Күн бүгүнүгэр диэри сураҕа суох сүппүтүнэн ааҕылла сылдьар. Кэргэнэ Феодосия Иннокентьевна, Түгэнэҕэ олорбуттара.
Ньукулай соҕотох ынахтаах быстар дьадаҥы ыалга төрөөбүт. Оҕо, эдэр сааһа хара тыаҕа бултаан, күөлгэ балыктаан ааспыта. Саҥа олох иһин охсуһууга көхтөөхтүк кыттыбыта. Нэһилиэккэ маҥнайгынан хомсомуолга, партияҕа киирбитэ. Түгэнэ үрэҕин хара тыатыгар саһа сылдьар бандьыыттар тобохторун суох оҥорууга кыттыбыта.
1962 с. “Эдэр коммунист” хаһыакка Николай Александров кини туһунан суруйууларыгар манныгы ааҕабыт.
— Манна сүөһүнэн сытыйа байбыт Василий Дьячковскай, Михаил Олесов курдук аҕыйах баайдар баһылаан-көһүлээн олороллоро. Оттон нэһилиэккэ үөрэхтээх киһи диэн суоҕа, хата ол оннугар Дайыылакаан, Сиэптэкий диэн ойууттар, бэрт элбэх отоһуттар, удаҕаттар күннүүр-күөнэхтиир этилэр. Атыыһыттар-сүүлүктэр үрэх баһын кэтэн, дьону хайа талбыттарынан албынныыллара.
Ити бириэмэҕэ хаарты оонньуута, бэйэ-бэйэни сүүйсүү олус күүскэ тэнийбитэ. Ол түмүгэр үгүс дьон сүөһүлэрин сүүйтэрэн, саппыйаларын “маска охсубуттара”.
Дьэ итилэри утары охсуһуохха, олохтоох дьадаҥы дьону сырдыкка тардыахха, дьоллоох олоххо тиэрдиэххэ наада этэ…
Николай Устинович сэбиэскэй былаас дьадаҥы, хараҥа дьонун саҥа олоххо үктэнэллэригэр, хотону дьиэттэн араарыыга, үөрэхтээһиҥҥэ, кулааҕы кылаас быһыытынан эһиигэ олус көхтөөхтүк кыттыбыта. Ол да иһин 1933 с. 2 Одуну (билиҥҥи Кировскай) нэһилиэгин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн быыбардаммыта. Үчүгэйдик үлэлээбитин иһин оройуон салалтата 1941-1942 сс. аны атын нэһилиэккэ, 1 Одунуга (билиҥҥи Одуну) эмиэ Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлэппиттэрэ.
Ийэтэ уолун түөрт биэрэстэ эккирэппит
Улахан уола Николай Николаевич Леонтьев 1918 с. төрөөбүтэ, Киров аатынан холкуоска үлэлии сылдьан, 1941 с. ыксаллаах бэбиэскэ тутан, бастакы хомуурга Буом Өтөҕүттэн атынан барбыт. Ийэтэ Сөдүөччүйэ эрэйдээх ытыы-ытыы түргэн айанынын иһэр ат кэнниттэн тэбис-тэҥҥэ сырсан, түөрт биэрэстэлээх Хаар Сурт оломугар тиийэн баран биирдэ хаалбыт. Уол ийэтин аһынан, куотаары түргэн айанынан бардаҕына, ийэтэ син биир бу ытыы-ытыы ситэн кэлэрэ үһү. Ийэ күн сиригэр көрдөрбүт бастакы оҕотун сүрэҕиттэн араарымаары, сүтэримээри төһөлөөх онно аймаммыта буолуой?!
Оо, барахсаттар, тугу-тугу кэпсэтээхтээбиттэрэ, хайдах-туох аптаах тылы булан ийэтин уоскутаахтаабыта буолуой оҕото барахсан.
–Уолаттар бааллар, аҕабыт кэлэ-бара көмөлөһүө буоллаҕа, холкуос да таах хаалларыа суоҕа, этэҥҥэ олоруоххут, мин сотору кэлиэм ээ. Чэ ийээ, төнүн, аны мин хойутаан хаалыам, – диир үһү.
– Оттон аҕаҕыт “мин эмиэ сэриигэ барыаҕым” диир, оччоҕо биһиги хайдах олоруохпутуй? – диэн ийэтэ инники уолугар эппэтэҕин этэр.
–Ээ, кини кырдьаҕас буоллаҕа, хайдах ылыахтарай, өссө Сэбиэт буолан броннаах ээ.
– Тоҕо барыаххыный диэтэххэ, “мин сэриигэ бардахпына уолаттарбытын ылыахтара суоҕа, хайдах өйдөөбөккүн диэн миигин мөҕөр ээ”.
Ийэтэ оломҥо тиийэн биирдэ уоскуйбута, үлэҕэ-хамнаска саамай тутаах үлэһитин, от хомуура бүтүөр да диэри хайдах да хаалларар табыллыбатын, сэриигэ барарга бигэтик санаммытын итэҕэйбитэ. Кыратык саҥата суох олоро түспүттэрэ, Ньукулай сототуттан кыыннаах быһаҕын ылан ийэтигэр биэрбитэ. «Аҕабар биэрээр, миэхэ син биир көҥүллээбэттэрэ буолуо», – диэбитэ. Уол олому атынан харбатан туораабыта, кэннин да эргиллибэккэ айанната турбута. Ийэтэ саҥата суох туран, хараҕын уутунан сууна хаалбыта.
Олом үрдүгэр араас сылларга элбэх хаары-самыыры уйбут, үчүгэйи-куһаҕаны барытын көрбүт-билбит аарыма тиит баара. Ийэ барахсан ол тиити кууспаҕалыы, эргийэ сылдьан, көмө көрдөөн, үтүөнү баҕаран уолун “саалаахтан самныма, охтоохтон охтума, этэҥҥэ эргиллэн кэл” диэн тугу билэринэн, истибитинэн алгыы сатаабыта…
Уордьаннаах сылгыһыт
Николай 1944 с. диэри хорсуннук сэриилэспитэ, элбэхтик араанньы буолан дойдутугар эргиллэн кэлэн, ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. 1945 с. ахсынньы 26 күнүгэр Мария Михайловна Александровалыын ыал буолбута. Хонуу биригэдьиирэ, булчут этэ.
Онтон бэйэтин баҕатынан сүүрбэччэ сыл сылгыһыттаабыта. Ити сылларга оройуоҥҥа эрэ буолбакка, Саха сиригэр үрдүк көрдөрүүлэри ситиһэрэ. Муҥутаан 1971 с. 100 биэттэн 98 кулуну ылан сөҕүмэр ситиһиилэммитэ. Биэс үөр атыырдаах сылгыһыт, хаһан да кулуну ылыытын бырыһыана 93 бырыһыантан түспэтэҕэ. Ситиһиилээх үлэтин иһин «В.И.Ленин төрөөбүтэ 100 сылын туолуутун бэлиэтигэр килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн, 1973 с. «Бочуот Знага» уордьанынан наҕараадаламмыта.
Италияттан суруналыыс кэлэн суруйбута
Иккис уола Василий Николаевич убайыттан икки сыл балыс. Белорусскай фроҥҥа сэриилэспитэ. 1943 с. атырдьах ыйын 25 күнүгэр хаҥас илиитин бэгэччэгин тоһуттарбыта, уһуннук эмтэнэн дойдутугар атаарыллыбыта.
Дойдутугар биир бастыҥ үлэһит, сылгыһыт, булчут этэ. 1967-1968 сс. кыһыҥҥы хаар кэмигэр 750 тииҥи, 5 саһылы, биир бөрөнү, элбэх кырынааһы, куобаҕы бултаан, чулуу көрдөрүүнү ситиспитэ. Саха сиригэр аата дорҕоонноохтук иһиллибитэ.
Ол да иһин киниэхэ Италия Рим куоратыгар тахсар, «Паэзе сера» хаһыат кэрэспэдьиэнэ Вито Сансоне анаан-минээн ыалдьыттаабыта ээ!!! Байанайдаах булчут Василий Леонтьев иккис Аан дойду сэриитигэр кыттыытын, олоҕун-үлэтин, Кировскайдар тустарынан Итальянецтар бэркэ сонургуу аахпыт буолуохтаахтар. Оттон олохтоохтор обургулар киниэхэ “Италия Баһылай” диэн хос аат иҥэрэ охсубуттара.
Сиэнэ Али Алиев турнирын – сахалартан бастакы кыайыылааҕа
Саха спордун сөбүлээччилэр Василий Николаевич уолун, көҥүл тустууга Горнайтан бастакы ССРС спордун маастара Константин Леонтьевы билэллэр. Кини Аан дойду биэс төгүллээх, ССРС тоҕус төгүллээх чемпиона Али Алиев бирииһигэр ыытыллар турнирга, сахалартан бастакы кыайыылаах быһыытынан, Саха сирин спордун историятыгар, бэйэтин аатын көмүс буукубанан суруйан хааллардаҕа. Болгарияҕа ыытыллыбыт ыччаттар уонна студеннар Бүтүн Аан дойдутааҕы фестивалларын боруонса призера.
Куоста эмиэ аҕатын кытта тэҥҥэ сылгыһыттыы, бултуу сылдьан, ити үөһэ этиллибит турнирдарга улахан анал эрчиллиитэ суох баран, кыайыыта-хотуута, билигин киһи өйүгэр баппат. Сахаларга төһөлөөх элбэх хаарыан арыллыбатах талаан итинник хааллаҕа буолуой?.. Кинини сирдээҕи олоҕор оҕо хаалларбакка барбыт, убайын сырдык аатын үйэтититээри Көстөкүүн диэн ааттаабыттара.
Николай Устинович үһүс уола Константин Николаевич Леонтьев 1926 с. төрөөбүтэ, кини 1944 Горнайтан ыҥырыллыбыта, итиэннэ алтынньы 30 күнүгэр Монголия сиригэр өлбүтэ. Тамцак-Булак госпиталыгар эмтэммит буолуон сөп эрээри, чуолкай чахчылар билиҥҥитэ ситэ көстө иликтэр.
«Грузия-фильм» аатырбыт «Отец солдата» киинэтинии
Бу Леонтьевтар тустарынан суруйууну аахпыт киһи, 1964 с. тахсыбыт «Грузия-фильм» аатырбыт «Отец солдата» киинэтин санаан ылыа.
Фронтовик Сулико Жгенти сценарийынан, Резо Чхеидзе режиссердаан туруорбут «Отец солдата» киинэлэригэр, Грузия биир дэриэбинэтин олохтооҕо Георгий Махарашвили 1942 с. тааҥканан сэриилэһэ сылдьар уола араанньы буолбутун истэн, онно көмөлөһөөрү сэриигэ барар. Госпитальга тиийбитэ уола үтүөрэн салгыы сэриилэһэ сылдьар эбит.
Аҕата төннөр санаата суох. Уолун батыһан сэриилэһэ барарга сананар эрээри, кырдьаҕаскын диэн холдьоҕо тураллар. Биирдэ штабка күүһүнэн кэриэтэ киирэн көрдөһө сатыыр. Чугаһаппаттар. Муҥур уһугар: “Чэ миигин кытта тустуҥ, ким эмэ кыайдаҕына, тута дьиэлиибин, оттон кыайбатаххытына, чааскытыгар ылаҕыт?” – диэн муннукка ыгаттыыр. Кини дьолугар, онно баар генерал, балаһыанньа хайдах буолуохтааҕын сэрэйдэ быһыылаах. Сөбүлэһэн оҕонньору үөрдэр. Тустуубут сэриигэ эмиэ туһалаатаҕа ити.
Байыаннай чааска саллааттарга аҕаларын кэриэтэ буолбут, эдэрдэртэн былдьаан пулеметтарын сүгэ сылдьыбыт, сорох түгэннэргэ саллааттары буулдьа уотуттан хаххалаабыт грузин, сатыы сэриилэр чаастарыгар түбэһэн, Берлиҥҥэ тиийэ кыргыһар. Биирдэ хас да этээстээх дьиэ иһин кыргыһыыга, соһуччу аҕата уолун көрөр. Биир дьиэҕэ үөһэ-аллараа этээһи босхолооһуҥҥа, хаһыытаһан эрэ кэпсэтэллэр. Уол бастакынан ийэтин сураһар, доруобуйата хайдаҕын, виноградтара төһө үүнэрин. Хомойуох иһин, бу тула уотунан умайа турар киирсиигэ, уола араанньы буолан, кини илиитигэр өлөр. Өстөөх арҕаҕар кэлэн төрөппүт оҕотун сүтэрбит кырдьаҕас саллаат Георгий «Что мне сказать твоей матери?!..» диэн муҥатыйыыта – кими баҕарар долгутар
«Отец солдата» мэтээллээх
Сэриигэ итинник түгэннэр урут да, билигин да баар буоллахтара. Анал байыаннай дьайыыга саха уолаттара хорсуннук киирсэллэрин туһунан Россияҕа эрэ буолбакка, Аан дойду таһымыгар тиийэ киэҥник билиннэ. Элбэх саха Россияны көмүскээһиҥҥэ сырдык тыыннарын толук уурдулар. Ол иһигэр биһиги Горнайбытыттан.
Бу үөһэ ахтыллыбыт Леонтьевтар дойдуларыттан, билиҥҥи Кировскайтан төрүттээх, онно оскуоланы бүтэрбит үчүгэйкээн оҕо Денис Андреев эмиэ Ийэ дойдутун хорсуннук көмүскээн, сырдык тыынын толук уурбута.
Дойдутугар кинини тиһэх суолугар атаарыыга аҕата Александр Андреев баара. Бу ыраах дойдуга тапталлаах уолун былдьаппыт аҕа олус хараастан, оҕотун ийэ буоругар булларбыта. Уонна хайаан да оҕотун олоҕун быспыт өстөөхтөрү самнарсарга, ыччаттарын кэскиллэрин, кэлэр дьоллоох олохторун туруулаһа, анал байыаннай дьайыыга барарга бигэтик быһаарыммыта.
Анал үөрэниини баран, сэрии бара турар сиригэр тиийэн, бэйэтин харыстаммакка хорсуннук кыргыспыта. Хас да нэһилиэнньэлээх пууннары босхолоспута. Араанньы буолан госпитальга эмтэммитэ, дойдутугар уоппускаҕа кэлэ сылдьыбыта. 50 сааһын туолбут бэлиэ күнүнэн, буулдьа аннынан сэриилэһэ сылдьар уолаттара, аныгылыы куйаар ситиминэн истиҥник эҕэрдэлээбиттэрин билигин долгуйа көрөҕүн.
Онно эдэр уолаттар, Александр Иосифовиһы, билэр дьоно ааттыылларынан Кащейы, ити үөһэ ахтыллыбыт «Отец солдата» киинэҕэ курдук, аҕаларын кэриэтэ саныылларын, кинилэргэ кыһамньытын, көмөтүн, өйөбүлүн иһин, махтаналларын ким баҕарар киэн тутта истиэ. Бааһынай буолан, бэйэтэ да Махарашвилига майгынныыр курдук. Көстөр дьүһүнэ, бөдөҥө-садаҥа, күүһэ-уоҕа, кимиэхэ баҕарар амарах сыһыана.
Анал байыаннай дьайыы кэмигэр киниэхэ «Отец солдата» мэтээл туттарыллыбыта. Ураты хорсун быһыылары көрдөрбүтүн иһин, хамандыырдара «Хорсунун иһин» мэтээлгэ, «Эр санааланыы» уордьаҥҥа түһэрбиттэрэ. Соторутааҕыта кинилэр кыргыһыы хонуутугар миинэҕэ эстибиттэрин туһунан сурах тарҕанна. Ким да итэҕэйиэн баҕарбат…
Биһиги хорсун саллааттарбыт, сарсыҥҥы сардаҥалаах олохпут туһугар геройдуу сэриилэспит уолаттарбыт, үтүө ааттара хаһан да умнуллуо суоҕа.
Биһиэхэ, сахаларга да, уолаттара сэриигэ кытталларын кэннэ, өссө аҕалара тылланан барбыттар бүтүн Саха сирин үрдүнэн, улуустарынан, куораттарынан төһөлөрүн-хастарын билиэхпитин, ураты тутан анал суруктарга, кинигэлэргэ киллэриэхпитин, киинэлэри устуохпутун, үйэтитиэхпитин наада дии саныыбын.
Грузия Гурджаани куоратыгар «Отец солдата» киинэ геройугар Георгий Махарашвилига 15 миэтэрэ үрдүктээх өйдөбүнньүк баар. Оттон биһиэхэ, Дьокуускайга?..
Василий Алексеев