Аныгы дьон, эдэр оҕотуттан сааһырбыт, кырдьаҕас да дьонун ортотугар холкуостар олохторо устуоруйа “үрүҥ бээтинэтэ” буолан хаалан иһэр. Төрөппүттэрбититтэн, хос эһэлэрбитигэр, эбэлэрбитигэр тиийэ инники олорон ааспыт биһиги бүгүҥҥү сайдыылаах олохпут кэлэрин туһугар үлэ бөҕөнү үлэлээбит, өрөспүүбүлүкэни туругурдуспут дьоммут туһунан үтүө өйдөбүл хаалбакка, тыалынан көтүтүллэн, суола-ииһэ суох хаалара олус хомолтолоох. Ити кэми арыйар, умуннарбакка үүнэр көлүөнэҕэ хаалларар ытык иэстээхпитин умнарбыт табыллыбат.
Соторутааҕыта СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин устуоруйаҕа саалатыгар “Горнай” түмсүү тэрийиитинэн, Кыайыы 80 сылыгар анаммыт, Егор Михайлович Ильин диэн 92 сааһыгар сылдьар үлэ бэтэрээнэ “Биһиги “Кыһыл” холкуоспут” диэн, 1932 с. Горнай улууһугар, Бэрдьигэстээх нэһилиэгин сиригэр тэриллибит холкуос туһунан, дьоҕус ахтыы кинигэтин сүрэхтэниитэ буолла. Кинигэ тахсыытыгар эмиэ “Кыһылга” төрөөбүт, икки уордьаннаах көмүс бырамыысыланнаһын бэтэрээнэ Алексей Семенович Прокопьев көмөлөстө. Ааптар бииргэ төрөөбүт быраата Михаил Михайлович Ильин кэргэнинээн Татьяна Михайловналыын, балта Светлана Михайловна Захарова кытыннылар. Бэрдьигэстээхтэн, Маҕарастан тиийэ “Кыһыл” холкуостан төрүттээх элбэх дьон сырытта. Олус истиҥ, сылаас ахтыһыы, кэпсэтии буолан ааста.
Е.М. Ильин “Кыһыл” холкуостан төрүттээх төрүттээх РФ Канадаҕа эргиэнин бэрэстэбиитэлэ В.И. Максимовка, РФ үтүөлээх суруналыыһа, В.Н. Степановка, «Анаабыр алмаастара» АО пресс-сулууспатын салайааччыта Н.А. Прокопьевка, библиограф, СӨ култууратын туйгуна А.И. Заровняеваҕа кинигэни үбүлээн, эрэдээксийэлээн таһаарбыттарыгар махталын биллэрдэ.
Егор Михайлович сааһырдар даҕаны, өйө-мэйиитэ оҕо сылдьан көрбүтүн-истибитин умнубат ураты дьоҕурдааҕын күн бүгүҥҥэ диэри сүтэрбэккэ сылдьарынан сөхтөрөр. Кини аҕата М.Н. Ильин Горнай улууһун төрүттэниитигэр үлэлэспит, сымыйа балыырга түбэһэн сэрии иннигэр хаайылла сылдьыбыт, 1943-1945 сс. сэриигэ ыҥырыллан хорсуннук сэриилэспит, оччотооҕу уустук олох бары эриирин-мускуурун эт түөһүнэн тэлэн ааспыт киһи эбит.
Кинигэҕэ Бэрдьигэстээх нэһилиэгэр ааспыт үйэ 30-с сылларыгар маҥнайгы ТОЗ, холкуос тэриллиитин, оччотооҕу дьон үлэлэрин-хамнастарын, сэрии кэминээҕи олохторун туһунан аныгы көлүөнэ билбэт элбэх чахчылара арыллар. Ааптар 1932 с. тэриллибит “Кыһыл” холкуоска киирбит ыаллары барыларын, оҕолоругар тиийэ умнубакка ааттаан, ханнык алаастарга, түөлбэлэргэ олорбуттарын ыйан, сорохтор төрөөбүт-өлбүт сылларыгар диэри киллэрэн суруйбута — кинигэни устуоруйа уникальнай докумуона оҥорор. Кырдьыгынан эттэххэ, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн холкуос олоҕун маннык толору сырдаппыт кинигэни көрө-истэ иликпин.
Холкуоска киирбит, сайдыыга дьулуһар прогрессивнай, мындыр өйдөөх-санаалаах саха дьоно үөрэҕэ да суох буоллаллар, сүрэхтэрин баҕатынан, оччотооҕу саҥа тахнологиялары туһанан, сырдык, киэҥ куоҥ, билиитэ оһохтоох (кирпииччэ үктээн) аныгы бөһүөлэк туттан, сүөһүн, сылгыны иитэн, оҕуруот олордон, бурдук ыһан, аныгы тылынан эттэххэ, оччотооҕу кэм экополиһын тэринэн испиитэр. Сэрии мэһэйдээбэтэҕэ буоллар, элбэҕи ситиһиэхтэрэ хаалбыт.
Горнайга өр кэмҥэ эрдэ хаһыҥныырынан оҕуруот үүммэт диэн өйдөбүл баара. Бурдук да үүнэ сылдьыбытын аныгы дьон билбэт. Онтубут баара, “Кыһыл” холкуос сэрии иннигэр оҕуруот аһын арааһын олордо, элбэх бурдугу үүннэрэ, сүөһү-сылгы иитэ сылдьыбыт. Оҕуруокка хаһыҥтан буруонан харыстыыр ньыманы кыайа туталлар эбит. Саамай сөхтөрүүлээҕэ – холкуос бэрэссэдээтэлэ, мас ууһа А.Ф. Степанов биир да оллура суох, көбүс-көнөтүк суон бэрэбинэни үүттээн, мастан поршень оҥорон, халтархай буоллун диэн сүөһү тириитин илитэн сыһыаран, Хомустаах күөлүттэн ууну хачайдыыр мас носуос оҥорбута буолар.
Оҕуруокка диэри балайда сири мас хардьалары уурталаан тиэрдэр гына оҥорбуттар! Оҕуруотунан оҕолор биригээдэлэрэ дьарыктаммыт. Оҕуруот аһын үрдүк үүнүүтүн ситиһэннэр, 1936 с. өрөспүүбүлүкэҕэ ударниктар мунньахтарыгар биригэдьиир Д.Н. Максимов дэлэгээтинэн ыҥырыллан кыттыбыт. Киниэхэ “стахановец” аата иҥэриллибит, “Зингер” иистэнэр массыынаны бириэмийэлээбиттэр.
Холкуос элбэх бурдугу ыһар эбит. Саһыл Уйата диэн сиргэ улахан икки этээстээх миэлиҥсэ тутан бүтэрэн, мэлийэр тааһын аҕалаары сырыттахтарына, кырыыстаах сэрии саҕаланан, эр дьонноро хомуурга баран, сиппэккэ хаалбыт.
Оччотооҕу Горнай дьонун передовой өйдөрүн-санааларын ситимэ билигин Маҕараска тутуллуохтаах экополиска салҕанар курдук. Бу тыа сирин саҥа сайдыытын бырайыагын ааптара, «Кэлэр кэм индустрията» стратегическай көҕүлээһиннэри өйүүр кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ дириэктэрэ И.В.Степанов кэлэн, үлэлэрин кэпсээбитэ Горнай дьонун сайдыыга дьулуурдарын утума салҕанарын көрдөрөр.
Сахалыы Бикипиэдьийэ түһэ Н.Н. Павлов-Халан кэлэн, “Биһиги “Кыһыл” холкуоспут” кинигэ Интэриниэт ситимигэр Бикипиэдьийэҕэ киирбитин, холкуостан төрүттээхтэр дьоннорун туһунан чахчылары эбии суруйуохтарын, төрүччүлэригэр туһаныахтарын, холкуос олоҕун туһунан саҥа чахчылары эбэн биэрэ туруохтарын сөбүн туһунан эттэ. Юридическай билим дуоктара, биллиилээх уопсастыбаннай деятель М.М. Яковлев төрөөбүт нэһилиэгин, экополис ааптара И.В. Степанов Маҕарас холкуоһун устуоруйаларын үөрэтиэхпит диэн эттилэр. Көрсүһүүгэ “Горнай” түмсүү салайааччыта Н.П. Федорова Егор Михайловичка Бэрдьигэстээх ба´ылыга А.Г. Аргунов Махтал суругун туттарда.
Кинигэ сүрэхтэниитин Андрей Малышев, Михаил Егоров, Степан Заровняев ырыанан киэргэттилэр. Биһиги биир дойдулаахпыт, эдэр кэскиллээх ыччаппыт музыкальнай колледж педагог-музыкана Алиса Прокопьева гитараҕа оонньоото.
Кыайыы 80 сылынан улууспут нэһилиэктэрэ холкуостарын устуоруйатын чинчийэн, кинигэ таһааран, Интэриниэккэ киллэрэн үйэтитэн, киэҥ эйгэҕэ элбэх дьон кыттыннарыахтара, Бикипиэдьийэҕэ саха норуотун холкуостар кэмнэринээҕи летопистара сурулларыгар кыттыахтара диэн эрэнэбит.
Кинигэ Бэрдьигэстээххэ сүрэхтэниитэ кулун тутарга ыытыллыаҕа.
Владимир Степанов