Устуоруйа ааспыт сабыытыйаларын, чахчыларын билэр, сыал-сорук оҥостон ону сыныйан үөрэтэр, чинчийэр дьон баар буолар. Кинилэр бэйэ-бэйэлэрин кытта билсэллэр, архыып үлэһиттэрин, суруналыыстары кытта ыкса бодоруһаллар, ханна эмэ интэриэһинэй мусуой эспэнээтэ дуу, уруккуну билэр киһи дуу баарын иһиттэхтэринэ, туохтарын барытын хаалларан, онно тиийэн хаалыахтарын сөп. Кинилэр талан ылбыт түбүктээх дьыалаларыгар бэриниилэрин сөҕөҕүн эрэ. Наукаҕа кылааттара ханна да бэлиэтэммэтэр, чинчийэн, хасыһан булбут дааннайдарыгар, чахчыларыгар учуонайдар, исписэлиистэр сигэнэллэр, холобурдууллара аҕыйаҕа суох. Биһиги олору кыраайы үөрэтээччилэр диибит.
Оннук дьонтон биирдэстэрэ – Горнай улууһун Мытаах нэһилиэгэр олорор А.Н.Саввин. Алексей Николаевич улууска көҥүл тустууну саҕалааччылартан биирдэстэрэ, “Урожай” ДСО бочуоттаах чилиэнэ, спорт актыыбынай пропагандиһа уонна тэрийээччитэ. Кини “Үлэ күүһэ” хаһыат актыыбынай кэрэспэдьиэнэ. Өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар, “Чолбон” сурунаалга тиийэ дөрүн-дөрүн уус-уран айымньылара тахсыталыыр. Күөгэйэр күнүгэр сылдьан оройуоҥҥа спорт сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, отделение управляющайа, нэһилиэк баһылыгын солбуйааччыта курдук эппиэттээх үлэлэри толорбута. Ол гынан баран кини оскуолатааҕы сылларыттан саҕалаан утумнаахтык дьарыктаммыт сөбүлүүр дьарыга – кыраайы үөрэтии. Ол курдук, 1961 сыллаахха 9 кылааска үөрэнэ сылдьан, Бэрдьигэстээх орто оскуолатын эдэр кыраайы үөрэтээччилэрин уонна туристарын кытары өрөспүүбүлүкэтээҕи быыстапкаҕа 1-кы миэстэни ылан, кыраайы үөрэтээччилэр Бүтүн Сойуустааҕы 1-кы сүлүөттэригэр кыттыбытын билиҥҥэ диэри өйдүү-саныы сылдьар.
“Биһиги оскуолабытыгар оччолорго уһулуччу талааннаах педагог, кэлин Чурапчыга интэринээт-оскуоланы төрүттээбит Алексей Спиридонович Шадрин дириэктэринэн үлэлээбитэ. Кини Ленинградка үрдүк үөрэх кыһатын бүтэрбит, географ идэлээх этэ. Онон оскуолаҕа туризмы, кыраайы үөрэтиини бэйэтэ иилээн-саҕалаан сайыннарбыта. Биһиги сайын аайы бохуокка, эспэдииссийэҕэ сылдьарбыт, төрөөбүт сирбитин-уоппутун саҥалыы хараҕынан көрөн-истэн, чинчийэн-билэн үөрэтэрбит. Ол сылдьан араас дьиктини, былыргы тэрили, өбүгэлэрбит олорбут түөлбэлэрин, киһи уҥуоҕун – барытын көрөрбүт. Арай хаартыскаҕа түһэрэн эҥин иһэр диэн суох эбит”, – диэн ахтар Алексей Николаевич. Сайын бохуокка сылдьан, оҕолор Кировскай нэһилиэгин таһыгар ойуун араҥаһын булбуттара. Онно былаайах, ох саа, кытыйа, хамыйах, илдьирийэн хаалбыт ойуун таҥаһа, алтан хочулуок баар эбит. Итинник булумньу мэлдьи даҕаны баара.
Кэлин кини туох да саарабыла суох устуорук идэтин талбыта. Хаһыакка суруйар ыстатыйалара дириҥ ис хоһоонноох, научнай хабааннаах буолааччылар. 2005 с.”Бор детдома”, 2006 с. “Горнай бөҕөстөрө” диэн кинигэлэрэ тахсыбыттара. Билигин өрөспүүбүлүкэ архыыбыттан хасыһан булбут, нэһилиэк сээркээн сэһэнньиттэриттэн сыралаһан хомуйбут киэҥ ис хоһоонноох матырыйаалыттан 2-с Эргис, Мытаах нэһилиэктэригэр сыһыаннаах үлэтин чөкөтө сылдьар.
Быйыл конфедералистар хамсааһыннара 80 сылын бэлиэтээтэ. Оттон А.Н.Саввин саха норуотун устуоруйатыгар урут үөрэтиллэ илик, саҥа страницалары киллэрдэ диэххэ сөп. Конфедералистар хамсааһыннарын биир саамай драматическай түгэнэ бу нэһилиэк Бор алааһыгар суруллан хаалбыта. Манна кинилэр пленумнара ааспыта, бырагыраамалара ылыллыбыта. Саха тутулуга суох буоларын иһин киирсибит чаҕылхай дьоммут, саамай бүтэһик түмсүүлэрэ буолбута.
Конфедералистар үбүлүөйдэригэр анаммыт кэмпириэнсийэҕэ Алексей Николаевич дакылаата учуонайдар сэҥээриилэрин ылбыта. “Кыымҥа”, олохтоох бэчээккэ таһаартарбыт ыстатыйалара дьон-сэргэ болҕомтотун тарпыта, устуоруйаны таптааччыларга эбии билиини-көрүүнү биэрбитэ. А.Н.Саввин кинилэр гражданскай сэриини күөртээччи хааннаах бандьыыт буолбатахтарын, сойууһунай өрөспүүбүлүкэ статуһун демократическай бэрээдэгинэн туруорса сатаабыт үтүө санаалаах актыбыыс буолалларын, өссө 1991 с. “Кыым” хаһыат баартыйа уоргана эрдэҕинэ дакаастаан бэчээттэппитэ.
Быйыл Покровскайга ыытыллыбыт кэмпириэнсийэҕэ Ксенофонтовтар саамай чугас балтылара, кыыстара СӨ оскуолаларын үтүөлээх учуутала Зоя Ивановна Ксенофонтова, кини туһунан 1991 с. аан бастаан Покровскайга анаан-минээн тиийэн көрсөн, кинилиин сэһэргэспитин үтүө-сылаас тылларынан ахтыбыта, дириҥник махтаммыта. Ол онно кини Алексей Николаевичка олус сэдэх, ханна да бэчээттэммэтэх хаартыскалары итэҕэйэн биэрбитэ. Ол сэдэх хаартыскалар “Илин” сурунаалга, “Кыым” хаһыакка утуу-субуу тахсыбыттара. Билигин “Миэхэ Зоя Ивановна махтала элбэх сыллаах чинчийэр үлэм саамай үрдүк наҕараадата”, – диэн Алексей Николаевич дириҥ ытыктабылынан ахтар уонна киэн тутта Хаҥалас ытык кырдьаҕаһыгар махтаныан махтанар.
Мин Алексей Николаевиһы үчүгэйдик билэбин, настаабынньыгым. Бэйэм эмиэ кини курдук төрөөбүт кыраайы утумнаахтык үөрэтэбин, оҕолору онно уһуйабын. Нэһилиэкпит устуоруйатын, сирин-уотун ааттарын, улуу дьоммут олохторун-дьаһахтарын, айар үлэлэрин биир санаанан сүбэлэһэн үөрэтэ сатыыбыт, биир интэриэстээхпит диэххэ сөп. Билигин даҕаны Алексей Николаевич күн бокуойа суох. Кини улуус устуоруйатын кинигэтигэр, гражданскай сэриигэ анаммыт тиэмэни уонна Мытаах нэһилиэгин сырдатар салааны бэлэмниир. Аны күһүн алтынньыга Бор алааһыгар конфедералистарга анаммыт мэҥэ таас туруохтаах, онно бэлэмнэнии барар.
Владимир Парфенов.
“Кыым”, атырдьах ыйын 7 күнэ, 2008 с.