Биһиги көлүөнэ дьонтон ураты талааннаахтартан биирдэстэрэ, Дьиикимдэ оскуолатыгар үөрэммит Владимир Константинов этэ. Кини ырыаһыт быһыытынан оскуола саҕаттан биллэн-көстөн барбыта. Оскуолаҕа үөрэнэр эрдэхпитинэ, Өрт уонна Дьиикимдэ оскуолатын үөрэнээччилэрин ыккардыларыгар успуорка уонна уус-уран самодеятельноска күрэхтэһии буолара. Сылга иккитэ. Кыһын Мытаахха биһиги барарбыт, саас кинилэр Солоҕоҥҥо кэлэллэрэ. Ити үөрэнээччилэргэ эрэ буолбакка, нэһилиэк олохтоохторугар кытта олус күүтүүлээх этэ. Атын оскуола оҕолорун кэнсиэртэрин, күрэхтэһиилэрин көрөр, оччотооҕу дьоҥҥо сонун буоллаҕа.
Биирдэ Мытаахха сылдьар кэммитигэр, Володя дьиэтигэр куобах иитэрин көрдөрбүттэрэ. Биллэн турар, ол саҕана ити оҕолорго сэдэх дьарык этэ. Бука, ол кэмтэн ыла киниэхэ кыылга-сүөлгэ, айылҕаҕа истиҥ сыһыана саҕаламмыт буолуохтаах.
Дьэ, онно Солоҕон дьоно Мытаахтан Володя Константинов ыллыырын бары сөбүлүүллэрэ. Ити кэмҥэ биһиэхэ кини чугас убайа Семен Николаевич Константинов, Солоҕоттор күтүөттэрэ буолан кэлэн, киинэ-мэхээньигинэн үлэлиирэ. Олус көрдөөх-нардаах, аһара элэккэй, ураты үчүгэй майгылаах, уус-уран самодеятельность кыттыылаахтарыгар өрүү байаанныыра. Үчүгэйдик ыллыыра, кэргэнинээн Валентиналыын дуэттыыллара. «Хаамаргын одуулуу хааларбар хараҕым буруйдаах үһү дуо…» диэн ыллыы тураллара бу харахпар көстөр, кулгаахпар иһиллэн ааһар курдук. Олохтоохтор Володяны «Сэмэн быраата, онон ырыаһыт!» диэн кэпсэтэллэрин өйдүүбүн.
Оскуолатааҕы сыллартан өссө биир түгэни ахтан аһарыым. 1967 сыллаахха Улуу Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 50 сылынан Дьокуускайга үөрэнээччилэр улахан бэстибээллэрэ буолбута. Онно Горнай оройуонуттан кыттар оҕолору Елена Филипповна Дунаева салайан илдьэ сылдьыбыт курдук өйдүүбүн. Горнайтан кыттааччылар бэрт аҕыйах этибит. Күөрэлээхтэн ырыаһыт Алеша Иванов, Бэрдьигэстээхтэн хоһоон ааҕааччы Шура Тарасова уонна Мытаахтан “Ат үҥкүүтүн” толорооччулар. Ол үҥкүүһүттэр ортолоругар Володя хайҕаммыттар ахсааннарыгар баара. Көрөөччүлэр лаппа биһирээбиттэрэ. Араамалаах таҥаһынан ат оҥостон киирэн үҥкүүлүүллэрэ, ол саҕана сонун баҕайытык көстөрө быһыылааҕа. Кэлин ол үҥкүүлэрин оройуон иһигэр элбэх бэстибээлгэ хас да сыл үҥкүүлээбит буолуохтаахтар. Мин хоһоон ааҕан лауреат буолан, халыҥ тастаах дипломунан наҕараадаланан, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар бастакы ситиһиим ити бэстибээлтэн саҕаламмыта.
Ол кэми билигин санаан ыллахха, Мытаах дьоно өрүү бэйэ-бэйэлэрин чугастык санаһан, өйөһөр, көмөлөсүһэр үтүө үгэстээхтэр эбит. Биһиги, бука, түһэр ыала суох буолан эбитэ дуу, Мытаах оҕолоро уонна мин, кэлиэхпит иннинэ бэрт мааны ыалга, Серафим Григорьев кыыһыгар Татьяна Серафимовналаахха, хоммуппут. Оччо элбэх оҕону хайдах батаран утуппуттарын, тото-хана аһаппыттарын сөҕөбүн. Кини Елена Филипповналыын бииргэ сылдьан биһиэхэ көмөлөһөрө, куораты көрдөрбүтэ.
Онтон оскуоланы бүтэрэн, Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр сулууспалаан кэлэн баран, оройуоннааҕы уонна республикатааҕы уус-уран самодеятельность бэстибээллэригэр кыттарбыт. Онно Володя өрүү ситиһиилээх, кыайыылаах-хотуулаах буолара. Атын улуустарга кытта гастроллуу бара сылдьарбыт. Кини ырыатын-тойугун истиэн баҕалаах элбэҕэ. Көрөөччүлэр олус сөбүлүүллэрэ.
Биирдэ Бүлүү оройуонугар сылдьыбыппыт, элбэх нэһилиэги кэрийбиппит. Хас кэнсиэр бүтээтин кытта, улахан доҕордоһуу биэчэрэ тэриллэрэ. Ырыа-тойук, үҥкүү бөҕө. Бүлүү оройуонун уратытын – оһуокайдьыттарын сүрдээҕин сөҕөрбүт. Нэһилиэк аайы хайаан да оһуокайдыыллара. Горнайга оннук буолбатах этэ.
Чочу нэһилиэгэр сылдьарбытыгар, Володя «Баҕа санаа» диэн ырыатынан көрөөччүлэр куттарын туппута. Бу ырыа автора манна төрөөбүт уол Николай Константинов этэ. Ураты талааннаах ырыаһыт, мелодист, спортсмен, Москваҕа үөрэнэр нэһилиэк кэскиллээх, киэн туттар ыччата. Ити кэмҥэ «Сааскы кыталык үҥкүүлүүр кырдалынан хаамтарбын…» диэн тыллардаах ырыа, Саха сирин бары кулууптарыгар иһиллэрэ диэтэхпинэ, сыыстарбатым буолуо. Маннык үчүгэй ис хоһоонноох, киһини бэйэтигэр тардар мелодиялаах ырыаны, Володя хас кэнсиэр аайы толорор буолбута. Иһиттэххэ, киниттэн ордук толорор ырыаһыт суох курдуга. Володя эдэрэ да бэрдэ, уҥуоҕунан көнөтө, көстөр да дьүһүнүнэн кимиэхэ да сирдэрбэтэ. Быһата, ким баҕарар хараҕа хатанар ыччаппыт этэ.
1973 с. Горнайга от үүммэккэ, отделениелар атын сирдэргэ баран оттообуттара, биһиги сопхуоспут Ньурбаттан от атыыласпыта. Ону ол саҕана саҥа үөдүйэн эрэр, оту кииптээһин ньыматынан бэлэмниэххэ наада этэ. Массыынанан тиэйэн аҕалалларын курдук. Ыраах сиргэ айаннаан тиийэн, кылгас кэмҥэ күүскэ үлэлиэх-хамныах курдук уолаттары сүүмэрдээбиттэрэ. Мин онно хапсыбытым, оттон Мытаахтан Володя баара. Отторун аатырбыт Куочай алааһыттан биэрбиттэрэ. Букчай диэн сиргэ биир эргэ дьиэ турарын ыйан көрдөрбүттэрэ, онно олоруохтааххыт диэн. Онон-манан түннүгүн-үөлэһин бүөлээн, оһоҕун өрө тардан, тилийэ наара оҥостон, уонча буолан, икки ый кэриҥэ үлэлээбиппит.
Настаабынньыгынан-мэхээньигинэн бэтэрээн тыраахтарыыс Иван Петрович Аргунов барсыбыта. Дьэ, чахчы тиэхиньикэҕэ сыһыаннаах киһи этэ. Оччотооҕу от кииптиир онто-манта алдьанара, быатын быһа турара эрэй этэ. Саатар сэтинньи, ахсынньы ыйдар тымныылара үлүгэр. Эбиитин, киһи хараҕа ылбат ол дойду киэҥ алааһын тыала сытыыта, киһини олох курдаттыы үрэрэ.
Онно көрдөххө, Володя ханнык баҕарар үлэҕэ сыһыаннаах, туруу үлэһит, көрөн турбат, туохха барытыгар тута ылсыбытынан барар ыччат этэ. Иван Петрович көмөлөһөөччүтүн курдуга. Маҕарастан кэлбит тоҥ нуучча уола Саша Кожеваткин туһунан олус үчүгэй өйдөбүл хаалбыта. Сытыары-сымнаҕас майгылаах, өрүү мичээрдии, күлэ-үөрэ сылдьар, кимниин да иирсэ сатаабат – “нуучча үчүгэйэ” эбит этэ. Кэлин Маҕараска көрүстэҕинэ, ол кэми санаан-ахтан, доҕор-атас курдуга.
“Баардаах батан сылдьыбат” диэбит курдук, олохтоохтор хантан эрэ Горнайдар биригээдэлэригэр ырыаһыт Володя Константинов баарын билэн, кулууп үлэһиттэрэ ыҥыран, кэнсиэртэригэр кыттыһарга көрдөстүлэр. Онтон ыла хас субуота аайы Дьиикимдэ сэлиэнньэтигэр баран, нэһилиэнньэ сынньалаҥын тэрийсэн бардыбыт. Олохтоох ыччат эрэ буолбакка, кэлин истиһэн чугастааҕы бөһүөлэктэртэн, оройуон кииниттэн Ньурбаттан кытта ыччаттар кэлэллэрэ. Володя байааннаах ырыатынан үҥкүү бөҕө буолара. Сороҕор репетицияҕа кытта тиийэбит. Бэйэбитигэр анаммыт тыраахтардаахпыт. Барарга-кэлэргэ туох да мэһэй суох.
Саҥа дьыл киэһэтигэр улахан бырааһынньыктааҕы кэнсиэргэ кытыннардылар. Володя ол киэһэ ураты табыллан, олохтоохтор көрдөһүүлэринэн олус элбэх ырыаны ыллаабыта. Ыччат эрэ буолбакка, саастаах, кырдьаҕас өттө кытта биһирээн, биис бөҕөнү түһэрэн, сыанаҕа хат-хат таһаар да, таһаар буолбуттара. Мин, биллэрээччи, кэнсиэри ыытааччы буолан, салгыы «Мантан киэһэ, сынньалаҥ кэмигэр, кини байаанынан ырыатыгар доҕуһуолланан үҥкүү бөҕө буолуо, онон тарҕаһымаҥ” диэн арыый уоскуппутум.
Кырдьыга, ити киэһэ Володя төрөөбүт сирэ Дьиикимдэ курдук ааттаах Ньурба Дьиикимдэтигэр, хаһан да киниэхэ умнуллубат кэрэ биэчэр буолбута. Кинини төһө да эдэрин иһин, атын оройуон дьоно биирдэ истээт даҕаны, хайдах курдук сөбүлээбиттэрин, чахчы ырыаҕа талааннааҕын, инникилээҕин итэҕэйбитэ. Мин бэйэм көрүүбэр, сэлиэнньэ биир талааннаах ыччата, ырыаһыт, тойуксут Настя Тогонохованы кытта таптал бастакы кыыма, бу командировкатын кэмигэр саҕыллыбыта быһыылаах. Үлэбитин бүтэрэн, сөмөлүөтүнэн көтөрбүтүгэр, Ньурба аэропордугар Настя дьүөгэлэринээн киирэн атаарбыттара… Володя ити кэмҥэ, үөһэ ахтыбыт ырыатыгар ылланарыныы:
Остуоруйа дойдутун
Туйаарыма Куотун,
Сулустартан булан
Сиргэ сиэтэн түспүтүнүү
толору дьоллоох курдуга. Авиапорка бу арахсаары, саҥата суох куустуһан турар кыыстаах уол, харахпар билигин да көстөн ааһаллар. Оттон кинилэр тапталларын уота салгыы тоҕо күөдьүйбэтэҕин, туохтан тохтообутун дуу, билбэппин.
Настя, Анастасия Васильевна, Ньурба оройуонун биир бастыҥ ыччата буолбута. Орто анал үөрэҕи бүтэрэн, агрономнаабыта, отделениеҕа биригэдьиирдээбитэ. Производствоҕа ситиһиилээхтик үлэлиир сылларыгар, ЫБСЛКС Саха сиринээҕи обкомун чилиэнинэн талыллыбыта. Кэргэннэммитэ, үс оҕоломмута. Кэлин Настя олохтон эрдэ барбыта биһиэхэ олус соһуччу этэ. Билигин ийэлэрин чиэстээхтик ааттатар элбэх сиэннэрдээх.
Саҥа дьыл киэһэ Дьиикимдэ ыалдьытымсах ыаллара Дима Сухариновтаах, дьиэлэриттэн ыраах тэйэ сылдьар Горнай уолаттарын, Саҥа дьыллааҕы остуолларыгар нэһилиэк ыччаттарын, аймахтарын кытта тэҥҥэ ыҥыран маанылаабыттарын махталынан ахтабын. Дима нэһилиэк биир бастыҥ ыччата, кулууп сэбиэдиссэйэ буолан, туох-баар тэрээһиннэригэр барытыгар кытыннара сатыыр. Бэйэтэ эмиэ, төһө да анал үөрэҕэ суох буоллар, айылҕаттан талааннаах мусукаан, байаныыс, ырыаһыт. Ол саҕаттан кулууп – нэһилиэк култуурунай олоҕун-дьаһаҕын эргийэр киинэ.
Сороҕор нэдиэлэҕэ хаста эмэтэ, кыһын халлаан түргэнник хараҥарар буолан, үлэбит кэнниттэн сыарҕалаах тыраахтарынан тиэллэн Дьиикимдэҕэ кэлэрбит. Онно кулуупка быһа барбакка, Сухариновтарга бэйэбит дьиэбитигэр кэлбит курдук тиийэрбит. Кэргэнэ эрдэ өлөн, сэттэ тулаайах оҕолор ийэлэрэ, Акулина Григорьевна барахсан, олус да үтүө санаалаах, ыалдьытымсах саха Далбар хотуна этэ. Биһиги ол саҕана ону улаханнык ырыҥалаан көрбөт, бэҕэһээҥи бэдиктэр буоллахпыт.
Кэллэхпит аайы Акулина Григорьевна эдьиийинээн итии чэйдээх, минньигэс астаах, тыа ыалын сиэринэн кырбаһынан эттээх мииннээх, ийэлии амарах сыһыаннаах көрсөллөрө. Сороҕор аһара киэһэрдэн, кинилэр сылаас дьиэлэригэр хонон да хааларбыт. Онон олох хойукка диэри ырыа куттаах Дималаах Володя байаанынан, гитаранан доҕуһуоллаан, ырыа бөҕөтүн ыллыыллара. Биһиги мобильнай биригээдэбитигэр сылдьыһар Петя Васильев-Кыстык о.д.а. тэҥҥэ ыллаһаллара. Ырыа эрэ буолуо дуо, сэһэн-тэппэн, көр-нар түүн үөһүгэр диэри салҕанара. Утуйарбытыгар бу элбэх оҕолоох ыал биир хосторун биһиэхэ туран биэрэллэрэ.
Дима Володялыын ити кылгас кэмҥэ олус чугастык табаарыстаспыттара. Дима салайыытынан, кэпсэтиитинэн, тэрээһининэн чугастааҕы нэһилиэктэргэ Сүлэҕэ, Ньурбачааҥҥа о.д.а. гастроллаан, дьон сынньалаҥын тэрийэн кэлэрбит. Кэлин Дима ыал буолан, уол оҕоломмуттара. Хас да сыл буолан баран, Дима олус соһумардык орто дойду олоҕуттан туораабытын истэн, аһара уйадыйбыппыт.
Биһиги, үйэ да аҥара кэм ааспытын үрдүнэ, бу Ньурба оройуонун дьоно, хайдахтаах курдук горнайдарга кыһамньылаахтык сыһыаннаспыттарын, көмөлөспүттэрин умнубаппыт, кинилэр ыччаттарыгар махталбытын этэбит. Бу дэриэбинэҕэ билсиһиибит сүрүн төрүөтүнэн, биһиги Володябыт ырыата-тойуга, кини талаана буолар диэн өйдөбүллээхпит. Арай кини биригээдэҕэ барсыбатах буоллун, ыраах турар соҕотох дьиэҕэ чүмэчи уотунан сырдатынан сытыахпыт эбитэ буолуо. Көр, талаан оннук бэйэтигэр тардар, түмэр, уһуйар күүстээх!!!
Ньурбаттан Володя Настя сөбүлээн ыллыыр «Ньурба вальса» ырыатын илдьэ кэлбитэ. Ону Горнайдааҕы репертуарыгар бигэтик киллэрбитэ.
Саха государственнай университетыгар үөрэххэ туттарсар кэмигэр, мин эмиэ баарым. Араас оройуоннартан кэлбит ыччаттар тыа хаһаайыстыбатын факультетын дьиэтигэр сынньалаҥнарын кэмигэр, Володялаах ырыаларынан эмиэ көрсүһүү, билсиһии киэһэлэрин тэрийэллэрэ. Биир дойдулаахтара этэннэр, Володя ырыатын истээри, ыччат бөҕө кэлэрэ. Ол саҕаттан кини киэҥ эйгэҕэ биллиитэ саҕаламмыта. Ыччаттар айылҕа кэрэ, таайтарыылаах сиригэр Чочур Мырааҥҥа тахсыыларыгар кытта баар буолара. Хостон хоско, факультеттарынан, училищеларга да ыҥырыыттан ыҥырыыга сылдьан, оччотооҕу ыччаттары ырыатынан аралдьытар, умсугутар буолан барбыта. Үөһэ ахтыбыт ырыабыт бүтэһик күппүлүөтүгэр ылланарыныы:
Ыллыыр-туойар тойугум
Илбистэрдээх тылынан,
Эдэр ыччат дьоннорбун
Куруук үөрдэ турдарбын…
Кэлин Мытаахха «Горнай» сопхуоска үлэлиир кэммэр, Владимир Николаевич Константинов хаһан да ыллыырын бырахпатаҕа. Кини эндирдээх, түһүүлээх-тахсыылаах да кэмигэр ырыата, олоҕун ыйар сулуһунан буолбута. Киһи барыта кинини «Күөрэгэй» диэн ааттыыра, аҥардас ырыатынан-тойугунан дьон тапталын ылыан ылбыта. Үлэҕэ да кыайыгас-хотугас, сүрэхтээх-бэлэстээх этэ. Сайын окко, кыһын хонуу үлэтигэр да улгумнук барара, кимиэхэ да сирдэрбэккэ үлэлиирэ.
Мин кини туһунан өрүү сырдык өйдөбүллээхпин. Төһө да сороҕор иннэ-кэннэ биллибэт олоххо, туга эрэ табыллыбакка, талаанын сайыннарбатаҕын иһин, улуус уус-уран самодеятельноһыгар бэйэтин аатын көмүс буукубанан суруйан хаалларбытын ким мэлдьэһиэй?
Хас да сыллааҕыта биир дьиктини түһээбитим. Эргискэ хайа эрэ алааска диибин. Володя байаанынан ырыа бөҕөтүн ыллыыр. Тоҕо эрэ соҕотох. Онтон Николай Константинов «Баҕа санаа» диэн ырыатын ыллыыр.
Сааскы кыталык үҥкүүлүүр
Кырдалынан хаамтарбын,
Саатар биирдэ кыталык
Үҥкүүлүүрүн көрдөрбүн…
Арай ол кэмҥэ кини иннигэр кыталыктар кэлэн түһэн, ютубка көстөрүн курдук, олус имигэстик үҥкүүлээн бардылар. Ырыа өссө күүһүрэн, эрчимирэн, иэйиилэнэн иһэр. Биир түгэҥҥэ кыталыктар кэлбиттэрин курдук, эмискэ үөһэ көтөн хаалаллар. Ол кэмҥэ түүл түүл курдук, быстан хаалар.
Онтон кэлин, норуодунай суруйааччы Наталья Ивановна Харлампьева «Жизнь замечательных людей» серияҕа таһааттарбыт Семен Данилов туһунан кинигэтин ааҕабын. Онно Семен Данилов ахтыытыгар олоҕуран суруйбутуттан, хайдах эрэ мин үөһэ ахтыбыт түгэммэр сыһыаннаах курдук түгэни билиһиннэриим. Мытаахха үйэлэр алтыһыыларыгар төрөөн ааспыт ырыатынан-тойугунан аатырбыт Хоромуой Мэхээс туһунан кэпсэнэр.
– Казалось, сама природа затихала, когда он запевал свой тойук. Его песня взлетала и была прекрасна, как само дыхание природы. Все в округе считали, что те самые белые журавли-стерхи, которых особо почитает якутский народ, прилетели в местность Хондураайы, только ради песни Мэхээс Хромого. Эти прекрасные птицы спускались с поднебесья, чтобы послушать его песню… И эта песня, и прилет и танец стерхов были знаковыми моментами для всех. Ведь по якутским поверьям, тот, кто стал свидетелем танца стерхов, будет обязательно счастливым человеком! И прилетают-то они в отмеченные, благословенные места. Таковым и было озеро Хондураайы в родном аласе Семена Данилова.
Биир дойдулаах суруйааччыбыт ахтарынан, Хоромуой Мэхээс олус тымныы кыһын, сут дьыл аара хайа эрэ суолга тоҥон өлөр. Хаарыан талаан сүттэҕэ ол. Семен Данилов киниэхэ сыһыаннаан этэр: «И сколько в ту пору кануло безвестно настоящих талантов, сколькие в моем родном Мытахе разделили судьбу Мэхээсэ».
Володя алҕаска дэҥнэнэн, ол содулуттан олохтон эрдэ барбыта, биир дойдулаахтарыгар, кини талааныгар сүгүрүйээччилэргэ улахан сүтүк этэ. Оттон кини кими баҕарар долгутар ырыатынан, Ийэ айылҕатыттан бэриллибит кэрэ талаанынан, олох саамай эриэккэһинэн – ырыатынан аатыран-сураҕыран, хаһан да биһиги сүрэхпититтэн сүтүө суоҕа. Володя төһөлөөх элбэхтэ ыллаабыта буолуой, бу истиҥ тыллары:
Сиргэ төрөөн, киһи буолан
Дьоллоох этим диэҕим мин,
Олох саамай эриэккэһин
Көрөн аастым диэх этим…
Түмүгэр, улууспут историятын кэрэһитэ – «Үлэ күүһэ» хаһыаппытыгар ырыаһыт Володя Константинов туһунан суруйуулар элбэхтэриттэн биир сыллааҕыттан билиһиннэрэн ааһыым. Оччотооҕу сомоҕо талааннаах дьоммут ааттарын-суолларын ахтан ааһыаҕыҥ.
– ССРС тэриллибитэ үйэ аҥардаах үбүлүөйүн көрсө, Саха сирин үрдүнэн зоналарынан арахсан, уус-уран самодеятельноһы көрүү бэстибээлэ буолла. Зональнай көрүүгэ 4,87 баалы ылан, биһиги оройуоммут бастаата, 4,79 бааллаах Нам уонна 4,6 бааллаах Орджоникидзе оройуоннара иккис миэстэни, 4,6 бааллаах Якутскай уонна 4,65 бааллаах Алдан оройуоннарын кэлэктииптэрэ үһүс миэстэни ыллылар.Алексей Румянцев, Михаил Егоров толорбут көр-күлүү ырыалара биһирэбили, оттон атын ырыаһыттарбыт Анатолий Иванов, Владимир Константинов, Тамара Филиппова, Елизавета Александрова толортооһуннарын көрөөччүлэр дохсун ытыс тыаһынан доҕуһуоллаатылар. (1973, тохсунньу 16 күнэ)
– Д.Санников суруйбут «Ыйдаҥа түүн», «Бэрдьигэстээх барахсан», “Доҕорбор” диэн ырыаларын ыччат таптаан ыллыыр. Оттон олохтоох ааптар Ст. Кустуктаанап «Эн туох дии саныыгын?» диэн хоһоонугар суруйбут мелодията быйыл сайын ыытыллыбыт ыччат 5-с өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээлигэр үчүгэй сыанабылы ылбыта. Бу ырыаны Дьокуускай сыанатыгар Раиса Семенова уонна Владимир Константинов ситиһиилээхтик толорбуттара. (1973 с., балаҕан ыйын 4 күнэ).
Василий Ильич Алексеев,
СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ,
Бэрдьигэстээх с.