Улуу Кыайыы 80 сылыгар бэлэмнэнэр кинигэлэри – бары кыһаннахпытына эрэ күн сирин көрдөрүөхпүт

Ааспыт нэдиэлэҕэ улуус дьаһалтатыгар баһылыгы бастакы солбуйааччы С.С.Стручкова көҕүлээһининэн, Улуу Кыайыы 80 сылыгар аналлаах мунньах буолла. Онно быһаччы кинигэ таһаарыытын тула кэпсэтии барда. Түмүккэ быйыл “Кыа хааннарын тоҕон, хорсуннук сэриилэһэн” кинигэ иккис туомун уонна 1995 с. Терентий Романович Капитонов хомуйан оҥорбут “Уоттаах сэрии сылларыгар” кинигэтин саҥардан, кэҥэтэн таһаарарга былаан ылылынна.

Онон биһиги улууспут олохтоохторуттан бу кинигэлэр тахсалларыгар күүс-көмө буоларгытыгар көрдөһөбүт.

«Кыа хааннарын тоҕон, хорсуннук сэриилэһэн» кинигэ бастакы туома 2015 с. тахсыбыта. Манна Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Горнай оройуонуттан кыттыбыт буойуннар хорсун быһыылара, архыып докумуоннарыгар, наҕараадалыыр илиистэригэр олоҕуран бэчээттэммитэ. Онно 104 бойобуой мэтээлинэн, уордьанынан наҕараадалаах саллааттар, эппиһиэрдэр киирбиттэрэ. Сорохторо сэрии хонуутугар охтубуттар, атыттар сэрииттэн эргиллэн кэлбиттэр.

Кэлиҥҥи уон сыл иһигэр, эбии докумуоннар көһүннүлэр. Олору таах хаалларан кэбиһэр табыллыбат. Ол иһин инники былааннаммытын курдук, иккис туому таһаарарга этиибит өйөннө. Инники кинигэттэн уратыта, сэрии хонуутугар араанньы буолбуттар, хорсун быһыыны көрдөрбүттэр ол түгэннэрин ахтыылара киириэҕэ.

Бу кинигэбитигэр Афганистаҥҥа, Чечняҕа бойобуой дьайыыларга кыттыбыт, билигин Украинаҕа анал байыаннай дьайыыга хорсуннук сэриилэспит уолаттарбытын, олохторун толук уурбут саллааттарбытын эбии киллэриэхпит.

Иккиһинэн, «Уоттаах сэрии сылларыгар» кинигэ бэчээттэммитэ 30 сыл буолла. Онно сурулларынан 886 биир дойдулаахтарбыт сэриигэ кыттыбыттара. Ол кэмтэн ыла, нэһилиэктэргэ үөрэтэр, чинчийэр үлэ биир да күн тохтообокко барар. Билигин сэриигэ кыттыбыт дьоммут ахсаана 53 киһинэн эбилиннэ. Сураҕа суох сүппүт саллааттар чуолкайданаллар. Кинигэ ис хоһооно биллэ байытыллыа.

Барыллаан билиҥҥи былаанынан маннык салаалардаах буолуон сөп:

  1. Сэрии хонуутугар геройдуу охтубуттар.
  2. Кыайыылаах эргиллэн кэлбиттэр.
  3. Ильмень күөллээҕи кыргыһыыга кыттыбыттар.
  4. Оройуонтан бэргэн ытааччы снайпердар.
  5. Үлэ фронугар кыттыбыттар. Ол иһигэр үлэ фронугар кыттыбыт кыргыттар.
  6. Сэрии кэмигэр хоргуйан өлбүттэр.
  7. Сэриигэ, үлэ фронугар үстэн элбэх оҕолорун атаарбыт күн күбэй ийэлэр.
  8. Оройуон үрдүнэн сэрии сылларыгар – төрөөһүн, өлүү, ыал буолуу. (Ааттарын-суолларын киллэрэн туран).
  9. Сэрии сылларын оҕолоро, сэрии тулаайахтара.
  10. Сэрии саҕанааҕы оройуоҥҥа тахсыбыт хаһыат — «Бюллетень» страницаларыттан.
  11. Сэрии саҕана оройуоннааҕы араадьыйа матырыйааллара.
  12. Сэрии сылларынааҕы Горнай оройуона, Саха сирин бэчээтигэр («Кыым», “Эдэр большевик, “Бэлэм буол” хаһыаттарга).
  13. Уот ортотугар, үлэ үөһүгэр. (Сэрииттэн эргиллэн кэлбиттэр тустарынан ахтыылар).
  14. “1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыттар ааттара-суоллара. (Нэһилиэктэринэн).
  15. Тыылга – туох барыта Кыайыы туһугар. (Сэрии кэмигэр тыылга үлэлээбиттэр уонна кинилэр тустарынан ахтыылар).
  16. Сэрии саҕанааҕы докумуоннар, биллэриилэр, хаартыскалар, отчуоттар о.д.а.
  17. Оскуолалар, ыччаттар чинчийэр-көрдүүр үлэлэриттэн.

Онон бу улуус историятыгар киириэхтээх, ураты суолталаах кинигэлэр тахсалларыгар, бары  көмөлөһөргүтүгэр эрэнэбит. Кэлин Россия Оборонаҕа министиэристибэтин архыыптарыттан, хорсун быһыылары көрдөрбүт урууларгытын-аймахтаргытын булбут буоллаххытына, бары ахтыылары «Үлэ күүһэ» хаһыат редакциятыгар тиксэрэргитигэр көрдөһөбүт.

Тыылга бэйэни харыстаммакка үлэлээбиттэр тустарынан, кинилэр оҕолоро, сиэннэрэ, чугас дьонноро элбэх ахтыыны киллэриэхтэрэ диэн сэрэйэбит. Онно аҥардас сэрии кэминээҕи үлэ эрэ туһунан суруллуохтааҕын санатабыт. Оччоҕо эрэ элбэх киһи хабыллан, ол саҕанааҕы күүстээх үлэ суруллан история сыанабылыгар хаалыа.

Бу кинигэ таһаарыытынан историктар, аҥардас идэтийбит эрэ дьон дьарыктаныахтаахтар диир сыыһа. Улууспутугар бу хайысхаҕа ис сүрэхтэриттэн ылсан дьарыктанар, интернеттэн хасыһан сэдэх матырыйааллары булар Бэрдьигэстээхтэн Юрий Потапов, Кировскайтан Василий Дьячковскай курдук, үтүө санаалаахтар баар буолалларыгар, сонун матырыйаалларын биһигинниин үллэстэллэригэр баҕарабыт.

Бу кинигэлэри таһаарыыны, бэлэмнээһини М.Е.Тимофеев аатынан улуустааҕы музей (салайааччы Е.А.Винтоняк), нэһилиэктэрдээҕи филиаллара, нэһилиэктэр дьаһалталара сүрүннэһиэхтэрэ.

Улуу Кыайыыны үйэтитэр, сурукка-бичиккэ түһэрэр ыраас ыра санаалаах кыраайы чинчийээччилэр, историктар, учууталлар, суруналыыстар, общественнай кэрэспэдьиэннэр, бэтэрээннэр сэбиэттэрэ, араас түмсүүлэр о.д.а. хас биирдии көхтөөх киһи көмөлөстөҕүнэ эрэ, дириҥ ис хоһоонноох кинигэ бэчээттэниэ.

Василий Алексеев,

кинигэлэр тахсыыларыгар эппиэттээх редактор, редколлегия чилиэнэ.