Тыыннаах тухары – күнү көрүөхтэн
тиһэх күҥҥэ диэри – бар дьоҥҥо наар үчүгэйи, кэрэни,
үтүөнү, туһалааҕы эрэ оҥоро сылдьыбыт киһи баар ини!
Соппуруон Данилов, норуодунай суруйааччы.
Саха норуотугар Семен, Софрон Петрович Даниловтар курдук, Улуу суруйааччылары төрөтөн, иитэн, улаатыннаран, үөрэхтээн таһаарбыт күндү төрөппүттэрэ төрүт Мытаах дьоно Мария Яковлевна, Петр Яковлевич Даниловтар тустарынан, тугу эмэ хомуйбут, суруйбут, түммүт киһи диэн санаа миэхэ киирбитэ ыраатта.
“Горнай” сопхуоска – Даниловтарга
Биллэн турар, ону ыл да түбэспиччэ таһаарбат буоллаҕыҥ. Мин эдэр эрдэхпинэ, Мытаахха хас да сыл үлэлии сылдьыбытым. Бастаан “Горнай” сопхуос рабочкомун бэрэссэдээтэлинэн, онтон партком сэкирэтээринэн. Онно саха тылын учуутала, суруйааччылар балтылара Елизавета Степановна Максимова көҕүлээһининэн, Семен, Софрон Даниловтар, А.Н.Осипов музей-галереялара тэриллэригэр, Даниловскай ааҕыылары бастаан саҕалыырга, Борго ыытыллар кэлиҥҥи да үлэлэргэ күүс-көмө буолбутум. Онно махталын Елизавета Степановна «Үлэ күүһэ» хаһыакка суруйан турар.
Сопхуоспутугар партком уурааҕынан отделениелар икки ардыларынааҕы социалистическай куоталаһыыларга бастаабыттарга, Сэмэн Данилов аатынан уйгу быйаҥ чороонун олохтообуппут. Бастыҥтан-бастыҥ үлэһиттэргэ, ол иһигэр ыччаттарга Сэмэн Данилов аатынан бириэмийэни туттарар буолбуппут.
Саха сирин биллиилээх суруйааччыларын Болот Боотуру, Реас Кулаковскайы, Сэмэн Руфовы, Даланы, Савва Тарасовы, Урсуну, Ойукуну о.д.а ыҥыран көрсүһүүлэри тэрийэрбит. Софрон Данилов 60 сааһын туолар үбүлүөйүн Мытаахха ыыппыппыт. Борго оҕо сааһын туһунан чугас дьонун кытта сылдьан бэрт элбэҕи кэпсээбитэ, ол биһиэхэ, эдэр дьоҥҥо, олус умсугутуулаах сонун этэ.
“Литературная Россия” хаһыакка РСФСР норуоттарын литератураларын отделыгар сэбиэдиссэйдээбит, Мустай Карим, Исай Калашников, Николай Дамдинов, Кайсын Кулиев, Софрон Данилов курдук суруйааччылар айар үлэлэрин чинчийбит, тарҕаппыт Маргарита Николаевна Ломунованы, Софрон Петрович биһигин ыйаабыт сиригэр Сиинэҕэ киллэрэ сылдьыбыппыт. Софрон Петрович туруук таас хайалар анныларыгар, аал уотун оттон айыылартан көрдөһөн, алгыс этэн сэмэйдик сиэр-туом толорбута. Маргарита Николаевналаах күйгүөрэ сылдьар элбэх бөлөх дьонтон тэйэн, суруйааччылыын иһирэхтик кэпсэппиттэрэ, оҕо сааһын, төрөппүттэрин, бу дойдуга олорбут саха дьонун оччотооҕу олоҕун туһунан кэпсээтэҕэ.
Маргарита Николаевна Софрон Петрович айар үлэтин туһунан «Сэбиэскэй Россия суруйааччылара» серияҕа тахсыбыт 160 страницалаах кинигэ автора.
Бу маннык тэрээһиннэри үтүөкэннээх дьон, сопхуос дириэктэрдэрэ П.П.Бурнашов, А.А.Захаров, Мытаах нэһилиэгин Сэбиэтин исполкомун бэрэссэдээтэллэрэ Е.П.Кириллин, С.Р.Пахомов, Дьиикимдэ оскуолатын дириэктэрэ С.Ф.Филиппов, саха тылын учуутала, Даниловтар музейдарын төрүттээччи Е.С.Максимова көҕүлүүллэрэ, сүрүннүүллэрэ.
Улуу суруйааччылары үйэтитэргэ
Сэмэн Данилов 60 сааһын туоларыгар Бэрдьигэстээххэ кулуупка биир дойдулаахтарын кытта көрсүһүүтүгэр тыл эппитэ, ол магнитнай лиэнтэҕэ суруллубутун, «Үлэ күүһэ» хаһыаппыт редакциятын “Бэчээтин музейыгар” уура сылдьыбыппыт. Ону 2022 с. “Сахафильм” хампаанньаҕа кэпсэтэн, диискэҕэ түһэттэрбитим. Дойдутун-дьонун туһунан олус үчүгэй ахтыыта, биир дойдулаахтарыгар үтүө баҕа санаата баара үйэтийдэҕэ дии.
1992 с. Софрон Петрович төрөөбүт улууһугар кэлэн, дьаһалтаҕа тиһэх көрсүһүүтүгэр, биир дойдулаахтарыгар туһаайан этиитин, алгыһын бэчээккэ бэлэмнээн таһаарбытым, ол билигин элбэх кинигэҕэ киллэриллэн, Софрон Петрович тыыннааҕын курдук, мэлдьи ыччаттарбытыгар, дьоммутугар-сэргэбитигэр сүбэлии-амалыы сылдьар.
«Үлэ күүһэ» хаһыакка редактордыыр кэммэр, Даниловтарга сыһыаннаах араас кинигэлэри таһаарыыга үлэлэспитим, көҕүлээбитим. Олортон биирдэстэрэ Семен Петрович күннүгүн аан бастаан кинигэ быһыытынан таһаарыыбыт, Саха сирин бары улуустарыгар тарҕаммыта. Маны кыратык быһааран кэпсээтэххэ, 1985 сылтан “Чолбоҥҥо” тахсарын көтүппэккэ ааҕан баран, хайдах эмэ маны мунньан, кинигэ быһыытынан таһаарбыт киһи баар ини дии саныыр этим. Ону биирдэ Н.Е.Винокуровка-Урсуҥҥа быктарбытым. Кини биһиги кинигэ таһаарыытынан дьарыктанарбытын билэрэ, үөрэ истибитэ. Суруйааччылар Н.А.Лугинову, Н.И.Харлампьеваны кытта сүбэлэһиэх буолбута.
Инники “Бичик” кинигэ кыһатыгар киллэрбиттэрин, «балачча илдьэ сылдьан баран, бэйэбитигэр төннөрбүттэрэ. Туохтан эрэ сэрэхэдийбиттэрэ быһыылааҕа» диэбитэ. Билигин да үбүлээһинэ кыаллыа суоҕун эппитэ. Мин этии киллэрбит киһи быһыытынан, “Онно Эн кыһаллыма, мин быһаарсыам дьаһалта кыайбатаҕына, урбаанньыттары кытта кэпсэтиэм, Эн бэлэмнээ, биһиэхэ тиксэр эрэ” диэбитим. Уһуннук сыралаһан үлэлэһэн, куоратынан-тыанан хардарыта ыытыһан бэрэбиэркэлэһэн, кичэйэн көрөн, кинигэни толору бэлэмнээн баран, улууспут баһылыгар Н.В.Андреевка киллэрбитим. Сиһилии кэпсээбитим, суолтатын быһаарбытым, тута сөбүлэспитэ, үбүлээһин быһаарыллыбыта. Кинигэ сүрэхтэниитигэр Николай Егорович үөрүүтүн биллэрбитэ, уонна маннык автографтаах кинигэни бэлэхтээбитэ: «Күндү Василий Ильич! Мин Сэмэн Данилов дневнигин таһаарар баҕабын тута өйдөөн, ытыскар түһэрэн ылан, ис сүрэххиттэн ылсан, кыһанан күн сирин көрдөрбүтүҥ иһин, дириҥ махталынан бу бииргэ үлэлээбит түмүгүн бэлэхтиибин. Арааһа, Эн биһикки тандеммыт инники да өттүгэр салҕаныан сөп курдук санаатым…Уруйу кытта Урсун. 30.05.2018». Онон улуу суруйааччыбыт кэриэһин толорууга, «дууһатын докумуонун» бэчээттээһиҥҥэ, кыттыгастаахпынан испэр үөрэ саныыбын. Арай хомойорум, норуокка билиниини ылбыт суруйааччы, дьэ айар-тутар үлэҕэ харытын ньыппарынан үлэлээн эрэр, элбэх аҕа саастаах суруйааччылар үтүө махталларынан ахтар Урсуммут барахсан, олус эрдэ олохтон туораан, «тандеммыт» таах хаалбытыгар…
Маарыйа Яковлевна быраатын Семен Сергееви
Даниловтарга сыһыаннаах тэрээһиннэргэ биир дойдулааҕым, Саха сирин суруйааччыларын союһун бэрэссэдээтэлэ С.И.Тарасовы кытта дөрүн-дөрүн көрсөрүм, кэпсэтэрим, сүбэлэтэрим. Кини Горнай улууһа, ыччата сайдыылаах буоларыгар олус баҕарара. Улуус, нэһилиэктэр дьаһалталарынаан, норуот депутаттарынаан олус ыкса сибээстээх этэ. Тугу көрдөһөҕүн, этэҕин да барытыгар көмөлөһө сатыыра. Дьокуускайга олорор Горнайдар землячестволарын төрүттээһиҥҥэ быһаччы кыттыбыта да элбэҕи этэр. Кини биир ахтыы кинигэтигэр маннык суруйбута баар:
«1990-с сыллар саҕаланыыларыгар Саха сирин суруйааччыларын союһун правлениетыгар үлэлии сырыттахпына, Софрон Петрович биирдэ сейфэттэн таһааран, саһархай тастаах рукопиһы туттарбыта уонна эппитэ: «Бу Сэмэн Сэргиэйэп кэриэс-хомуруос үлэтэ. Петр Никифорович биэртэ. Семен Петрович рукопись туһунан санаатын суруйбут эбит. Эн пока илдьэ сырыт. Баҕар, быыс-хайаҕас көстүөҕэ».
Бэрдьигэстээххэ силиэдэбэтэллии сылдьан, айар дьоҕурдаах хоһоон суруйар оҕолору, Сэмэн Сергеевтээҕи кытта билсибит, литературнай эйгэнэн ситимнэспит Петр Никифорович Попов туһунан Савва Иванович суруйар: «… Онтон ыла бу олоҥхону таһааттараары, доҕорун аатын үйэтитээри П.Н.Попов сурук бөҕөнү суруйа, аан бөҕөнү арыйа сатаахтаабыт эбит! Аҥардас бу да түбэлтэ кинини киһи быһыытынан кэрэтик кэрэһэлиир буолбат дуо?!»
Ити Мэҥэ Хаҥалас олоҥхоһута Николай Петрович Старостин тылыттан суруллубут «Төрүөт Бэргэн» олоҥхо этэ. Бу олоҥхону 1945 с. Горнай оройуонуттан учууталлар институттарыгар үөрэнэ сылдьар Семен Григорьевич суруйбут. Хомойуох иһин, кини сымыйа буруйдааһыҥҥа түбэһэн, репрессияланан хаайыыга быраҕыллыбыта. Хаайыыттан босхоломмут учуутал дойдутугар кэтэбилгэ-манабылга сылдьан, манна үлэлиир кыаҕыттан тахсан, Хоту Анаабырга утаарыллан баран, «1954 с. сэтинньи 14 күнүгэр биир түгэҥҥэ буурҕаҕа түбэһэн өллө” диэн биллэриини, биэс оҕолоох учуутал кэргэнэ Александра Николаевна тутаахтаабыта.
Семен Григорьевич хаайыллыан иннинэ, Дьокуускайга Семен Петровичтаах дьонноругар олорон үөрэнэрэ. Биир үтүө күн кинини, НКВД-лар туох да быһаарыыта суох, Даниловтар дьиэлэрин ньэҥньийэн, дэлби ыһан-тоҕон баран, суругун-бичигин, хаартыскаларын кытта хомуйа тутан, буруйданааччыны түҥнэритэ кэйиэлээн илдьэ барбыттара. Ийэлэрэ Мария Яковлевна соһуйан-уолуйан олус аймаммыта, быраатын аһынан, уолаттарын санаан ытаабыта-соҥообута.
Мин Сэмэн Сергеевтээх уголовнай дьыалаларын көрөөрү ФСБ архыыбыгар үлэлии сылдьыбытым. Онно үҥсээччи Г.П.Павлов маннык быһаарбыта баар:
«Мне хорошо известно, что Сергеев, Тимофеев, Данилов Софрон и Данилов Семен, Софронов, Заболоцкий и Яковлев идейно враждебно настроены к существующему в СССР строю – лиц. Они все вместе ведут антисоветскую работу»…Быһаарыы олус уһун, сиэрэ суох сымыйалааһын, дарбатыы буолара өтө көстөр. Ол туһунан «Дьылҕа сарбыллыыта» кинигэбэр толору суруйан турабын. Бу Горнайдар Сэбиэскэй былааһы утарбыт иккис бөлөхтөрө, Даадар салайааччылаах дьыала диэн аатырара. Дьиҥэр, бу эдэр уолаттар дьыалаларын тэрийэн бырааттыы Даниловтарга тахсан, кинилэри буруйдаан хаайарга дураһыйыы кыаллыбатаҕа. Ити бырааттарын тутан барбыт түүннэригэр, Софрон аны миигин туталлара хаалла диэн, түүнү быһа утуйбатаҕын туһунан суруйбута баар… Семен Петрович кэлин учууталлар институттарыттан ханнык да олоҕо суох үүрүллүүтүн, национализмҥа күтүрэниитин, кэтэбилэгэ сылдьыытын силиһэ-мутуга итинтэн саҕаламмыт буолуон сөп диэн сабаҕалыыбын.
Сырдык өйдөбүлгэ күлүк түһэримээри
Софрон Петрович Бэрдьигэстээххэ тиһэх көрсүһүүтүгэр кэлэ сырыттаҕына, мин ити эдэр уолаттар дьыалаларын ыйыппытым, архыыпка киирэн көрөрүгэр, сиһилии суруйарыгар көрдөспүтүм. Онно кини сөбүлэспэтин тута эппитэ: «Мин ол дьыаланы туохтан төрүөттээҕин билэбин. Оччотооҕу кырыктаах уорганнар эдэр оҕолору араастаан муҥнаан, ыган-хаайан, киһи эрэ тулуйбат ньымаларынан накаастаан, сордоон-муҥнаан, сымыйанан оннук-маннык олоҕо суох быһаарыылары ылбыт да буолуохтарын сөп. Ону ааҕыахпын баҕарбаппын. Эдэр уолаттар тустарынан оччотооҕу мин сырдык өйдөбүлбэр, ханнык да күлүгү түһэриэхпин баҕарбаппын» диэбитигэр, биһиги бары да, сөбүлэспит курдук буолбуппут…
Кэриэс-хомуруос үлэтин
2010 с. Олоҥхо ыһыаҕа Горнайга ыытылларыгар мин норуодунай суруйааччы Савва Иванович Тарасовтаахха хаста да сылдьыбытым. Олоҥхоһут төрүттэрдээх суруйааччыттан сүбэлэтээри, кэпсэтээри, интервью ылаары эҥин. Онно кини миэхэ ити үөһэ ахтыллыбыт паапканы туттарбыта. Бырааттыы Даниловтар уһун кэмҥэ кичэйэн уура сылдьыбыт, ийэлэрэ уолларын кэриэтэ саныыр Семен Сергеев “кэриэс-хомуруос үлэтин”, олоҥхону суруйбутун.
Поэт бэйэтэ улаханнык ыалдьа сылдьара. Миигиттэн доруобуйата мөлтөөн, аны кэлэр-барар, туруорсар кыаҕа суоҕунан, бүтэһик эрэл курдук санаан, бу олоҥхону үүт-хайаҕас булан, оҥорон, хайдах эмэ гынан бэчээттэтэрбэр көрдөспүтэ. Үс олус таптыыр, сүгүрүйэр суруйааччыларым миэхэ кэс тылларын курдук санаан, 2012 с. бу “Төрүөт Бэргэн” олоҥхону Дьокуускайга бэчээттэппитим. Учуутал, фольклорист, сокуоннайа суох репрессияламмыт С.Г.Сергеев, кини кэргэнэ, соҕотоҕун биэс оҕону сүһүөхтэригэр туруорбут сүүһүнэн оҕолор махтанар учууталлара Александра Николаевна Сергеева дьылҕаларын тустарынан, иккис салаатыгар киэҥник кэпсээн туран.
Бу Николай Старостин-Батаҥа Ньукулай олоҥхотун, өссө Мэҥэ Хаҥалас Нөөрүктээйи нэһилиэгин дьаһалтатын кытта кэпсэтэн, кинилэр көҕүлээн, үбүлээн, 2013 с. тас, ис өҥнүүн тупсан, ахтыылар эбиллэн хаттаан бэчээттэнэн, олоҥхоһут биир дойдулаахтарыгар, өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник тарҕаммыта.
Ытык иэспинэн ааҕан
Онон биир дойдулаах суруйааччыларбыт айымньыларын үөрэтээччилэр, чинчийээччилэр, кинилэр олохторугар сыһыаннаах туох баарын барытын билэргэ, сырдатарга, быһаарсарга, көмөлөһөргө дьулуһуу – барыбыт ытык иэспит быһыытынан ааҕабын.
Кинилэр айбыт суруйууларынан: хоһооннорунан, ырыаларынан, кэпсээннэринэн, сэһэннэринэн, романнарынан биһиги норуоппутун аан дойду араас омуктарыгар киэҥ сурахтаабыт, биллэрбит-иһитиннэрбит ураты үтүөлэрэ хаһан да умнуллуо суоҕа. Ураты дириҥ ис хоһоонноох айымньыларынан саха дьонун, араас омуктар олохторун-дьаһахтарын кырдьыктаахтык суруйан, аан дойду историятыгар бигэтик киллэрбиттэрэ.
Суруйааччылар союзтарын салайааччыларын, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин депутаттарын, ССКП съезтэрин делегаттарын быһыытынан, өрөспүүбүлүкэ общественнай-политическай олоҕор көхтөөхтүк кыттыылара, кини сайдыытыгар киллэрбит кылааттара олус улахан.
Архыып докумуоннарын арыйталаан
Дьэ, маннык үтүө-мааны дьон төрөппүттэрэ, Саха сирин биир саамай кытыы, быстар дьадаҥы олохтоох Мытаах нэһилиэгин чугас-чугас алаастаммыт төрүт олохтоохторо этилэр. Архыып докумуоннара кэпсииллэринэн, Бүөтүр 1895 с. ахсынньы 27 күнүгэр, Маарыйа киниттэн алта сыл балыс 1901 с. кулун тутар 13 күнүгэр төрөөбүттэр. Бу докумуоннары миэхэ сиэннэрэ Любовь Софроновна тиксэрбитэ. Мантан көстөрүнэн, Маарыйа бэрт эдэригэр, 16 саастааҕар, бастакы оҕотун оҕоломмут курдук буолан тахсар. Ол саҕана саха кыргыттара үгүстэрэ, эрдэ, билиҥҥинэн эттэххэ, сокуоннай да саастарын ситэ туола иликтэринэ ыал буолаллара.
Кинилэргэ сыһыаннаах архыып докумуоннарын сэгэтэн көрүөххэ. Бүтүн Россиятааҕы 1897 с. ыытыллыбыт бастакы биэрэпискэ Дьаанай аҕа ууһугар 25 саастаах Яков Николаевич Тимофеев, кэргэнэ 21 саастаах Анна Гаврилова бааллар. Ийэлэрэ Акулина Тимофеева 68 саастаах огдообо эбит. Кинилэр ити кэмҥэ саҥа ыал буолбуттар, онон оҕолоно иликтэр курдук. Бу Мария Яковлевна Тимофеева-Данилова төрөппүттэрэ.9
Эмиэ ити биэрэпискэ Дьаабы аҕа ууһугар 50 саастаах Яков Иванович Данилов-Суор Дьаакып 45 саастаах кэргэнинээн Евлампия Пудовналыын сурулла сылдьаллар. Кыыстара Настаа 17 саастаах, уоллара Петр (Бүөтүс) 2 саастаах (Даниловтар аҕалара).
Одунутааҕы Казанскай Богородицкай таҥара дьиэтин аҕабыыта Василий Федорович Мясоедов Арҕаа Хаҥалас улуустарын сорох нэһилиэктэрин аҕа уустарынан испииһэктээбит 1913 с. докумуоннарын көрүөххэ. Онно Дьаанай аҕатын ууһугар 39 саастаах Яков Николаевич Потапов 37 саастаах Анна Гаврилова диэн кэргэннээх ыаллар, нэһилиэккэ 85-с дьиэ кэргэнинэн сурулла сылдьаллар. Оҕолоро Иоанн 5, Александра 1, Мария 12, Иннокентий 10, Мария 11 саастаахтар.Манна бастакы Мария – Семен Петровичтаах ийэлэрэ, иккис Мария – Елизавета Степановна Максимова ийэтэ.
Манна биир киһи мунаарара баар. Яков Николаевич тоҕо Потапов диэн араспаанньаланна? 1897 с. биэрэпискэ кини эһэтэ Николай Тимофеевич Потапов диэн араспаанньалаах сылдьар. Онон итиннэ Дьоодьох Дьаакып эһэтин араспаанньатын ылынан, Потапов буола сылдьыбыт. Ити кэмҥэ биир араспаанньалаах дьон эһэлэрин аатынан араспаанньа ылыылара элбэҕин туһунан, мин улуус хаһыатыгар архыып докумуоннарыгар олоҕуран хаста да суруйбутум.Онтон кэлин Дьаакып Тимофеев буолар, оҕолоро бары Тимофеевтар.
Аны Дьаабы аҕа ууһугар 64 саастаах Яков Иванович Данилов, 54 саастаах Евлампия Йудова (Пудовна буолуо) диэн 134 №-ринэн суруллубут, икки оҕолоохтор. Кыыстара 13 саастаах Пелагея уонна уоллара 18 саастаах Петр. Бу Сэмэннээх Соппуруон аҕалара Бүөтүс буолар.
Салгыы Саха уобалаһын Арҕаа Хаҥалас улууһун Мытаах нэһилиэгин 1928 сыл от ыйын 12 күнүттэн балаҕан ыйын 15 күнүгэр диэри толоруллубут дьиэ кэргэнинэн испииһэгин көрүөххэ. Онно Бүөтүр 32, Маарыйа 27 саастаахтар, оҕолоро Сэмэн 10, Софрон 4, ииттэр кыыстара Матрена 7 саастаахтар дэммиттэр. Онон былыргы кэм докумуоннарыгар саастарыгар улахан араастаһыы суох курдук.
1927 с. ыытыллыбыт Арҕаа Хаҥалас улууһун Мытаах нэһилиэгин хаһаайыстыбаларын испииһэгэр ким төһө сүөһүнэн баайдааҕа-дуоллааҕа суруллубут.Онно 318 №-дээх хаһаайыстыбанан 4 сылгылаах, 8 ынах сүөһүлээх, 5 табалаах, 90 бугул тахсар сирдээх Петр Яковлевич Данилов сурулла сылдьар. Онон ити кэмҥэ ыал буолбуттара чуолкай диэн этэбит. Кини кэнниттэн икки сылгылаах, 5 ынах сүөһүлээх, 112 бугул тахсар сирдээх Яков Николаевич Тимофеев суруллубут. Сирдэрин иэнинэн кинилэр гиэннэрэ үгүстэртэн элбэх курдук эбит. Манна биири бэлиэтиир наада, оччотооҕу бугул (копна) диэн билиҥҥи 50 кг бугул буолбатах. Ол саҕана итинэн сир иэнин быһаараллара. 1,09 гааттан 10 бугул кэлэр гына суоттууллара, ол аата Бүөтүр 9 гааттан тахса сирдээх курдук эбит диэн өйдүөххэ сөп.
Россияҕа сэҥээриллибит кинигэҕэ
Даниловтар төрөппүттэрин, аймахтарын туһунан, Саха сирин норуодунай поэта, «Благодать большого снега» норуоттар икки ардыларынааҕы фестиваль автора, көҕүлээччитэ, тэрийээччитэ Наталья Ивановна Харлампьева Семен Данилов олоҕун туһунан «Жизнь замечательных людей» серияҕа сырдатан ааһар:
«Семен Данилов вырос в семье, в которой традиции соблюдались, и в течение всей своей жизни он помогал своим родственникам, всем тем, кому требовались поддержка и помощь. В его семье родня матери была шире и влиятельнее, род Тимофеевых издревле был известен своими шаманами и работящими, честными людьми. Со стороны отца родственников было не так много. Родной брат отца погиб во время гражданской войны, он был, видимо, на стороне белых…»
Олус дириҥ ис хоһоонноох, киһи үгүһү билбэтэҕин билэр Улуу Россияҕа киэҥник тарҕаммыт, сэҥээриллибит бу кинигэни, хайаан да булан ааҕаргытыгар сүбэлиибин.
Сэмэннээх төрөөбүт сирдэрэ
Сэмэн 1917 с. кулун тутар 20 күнүгэр төрөөбүтэ. Ханна күн сирин көрбүтүгэр мөккүөр баар. Сорохтор Хондураайыга төрөөбүтэ дииллэр эрээри, поэт Верочка Даниловаҕа анаабыт «Эйигин утута-утута» хоһоонун аахтахха, кинилэр ханна төрөөбүттэрэ чуолкайдык ыйылла сылдьар:
Сиинэҕэ, Куорунай сиригэр,
Ньоҕодьук диэн улуу күөл баара,
Ол эбэ соҕуруу өттүгэр,
Турар ээ, эн эһэҥ ампаара.
Ол ампаар аттыгар бэрт былыр
Баар этэ куһаҕан балаҕан,
Ол онно үрүҥ күн сырдыгар
Кэлбиттэрэ аҕалаах абаҕаҥ.
Оттон Хондураайы кинилэр Сиинэттэн көһөн сайылыыр сирдэрэ. Былыр ыал барыта кыстыктаах, сайылыктаах. Онон саас хаардаахха төрөөбүт уолаттар, Сиинэҕэ күн сирин көрбүттэрэ диир оруннаах.
Кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын кэпсииригэр дьоһуннаан олорон, «Сиинэ диэн төрүт сирбин кэпсиэм этэ» диир. Бу Сиинэ ыалларын кимиэхэ баҕарар амарах сыһыаннарын “Сүөгэй үүттээх сылаас чаайынааҕар сылааһын” ураты тутан бэлиэтиир. Дьонун туһунан маннык суруйбута:
Төрөөбүтүм булчут, отчут
Саха кэнэн ыалыгар,
Аҕам курдук чулуу булчут
Буола, Өктөөп сылыгар.
Семен Петрович биир “Айан” диэн таайтарыылаах хоһоонун аахпыттар эмиэ да дьиктиргээччилэр, хайдах эбитэ буолла диэн. Ол гынан баран, ханна да кини олоххо кэлэригэр сыһыаннаах бу түбэлтэни бигэргэтиитэ суох. Көннөрү «сурах» эрэ диэн түмүккэ кэлэр.
Былыр миигин мин ийэм
Тайҕа аарык суолугар
Ыраах айаннаан иһэн
Төрөппүт диэн сурах баар.
Кини төрүүрүгэр Алдан көмүһүн хостооһун саҕалана илигэ. Ити саҕана биһиги оччотооҕу сытыы-хотуу дьоммут, сүрүннээн Бодойбоҕо (урут биһиги диэки тайҕаҕа дииллэрэ) баран үлэлииллэрэ. Мин Солоҕоммуттан, оччотооҕу Мытаах нэһилиэгиттэн, ити этэр тайҕаҕа баран үлэлээбит элбэх: Ревкомовец Николай Тарасов, Күүстээх Чолбон, Халтараан о.д.а. Онон Сэмэннээх бастаан Бодойбоҕо тиийэн көмүскэ үлэлии сылдьыбыттара дуу диэн сэрэйиэххэ сөп быһыылаах. Бука, онно үлэлээн баран, Маарыйа Сэмэнин оҕолоноору дьиэлэригэр ыксаан айаннаабыттарын, чуут тайҕа суолугар оҕолоно сыспытын, Сиинэлэрин этэҥҥэ булбуттарын кэпсиэхтэрин сөбө дуу… Билигин итини чопчулуур хайдах да кыаллыбата биллэр.
Былаас уларыйыытыгар
Мытаах нэһилиэгэ Саха сиригэр гражданскай сэрии саҕана, Борго саҥа былааһы утарсааччылар мунньустан, штабтанан олорбут сирдэринэн, Ксенофонтовщина саҕана эмиэ бу сиргэ кэлэн, аатырбыт «Конфедералистар Программаларын» ылыммыттара. Саа-саадах тутан охсуһар санаалаахтара кыаллыбатаҕа.
Сэмэннээх төрөппүттэрэ ханнык да халбаҥнааһына суох, Сэбиэскэй былаас диэки санаалаах этилэр. Олох эдэр эрдэхтэриттэн баайдарга хамначчыттаан сылдьыбыт дьон, баай былааһа сууллубутун кэннэ биирдэ, сүөһүлэнэн-астанан, туспа хаһаайыстыба тэринэн олох оҥостон барбыттара. Таайдара Иннокентий Яковлевич Тимофеев Саха сиригэр кытта биллибит кыһыл бартыһаан, Строд разведчига, оройуон бастакы коммуниһа, кулаахтартан сири былдьааһыны тэрийсээччи, холкуостары тэрийиини күүстээх көҕүлээччи, сэбиэскэй-партийнай үлэһит.
Бандьыыттар саанар дьоннорунан буолууларын биир төрүөтэ: оччолорго бандьыыт биир тойоно буолбут Ньоҕороох Маппый диэн урукку кинээс оҕонньордуун, Маарыйа аҕата хатааннааҕа. Онон улаханнык сэрэхэдийэн, Бортон Дьорҕонтойго баран олоро сылдьыбыттара. Өссө үөрэнэ сылдьар Сэмэннэрин Дьорҕонтойго кытта күрэтэн ылбыттара. Ол да үрдүнэ, син биир эккирэтэн кэлэн, саанан куттаан туран, Бүөтүстээх алта бастыҥ табаларын туура тутан ылбыттара. Кини бу иннинэ сүрэх баастааҕа, Сиинэҕэ оттуу сырыттаҕына, күрээн иһэр бандьыыттар «биһигиттэн аккын кистээбиккин» диэн кыһарыйан, сааларынан тирэтэлээн куттаан, өлөрө сыһан турардаахтар.
Ити табаларын былдьатан баран, манна салгыы олордохторуна, хайдах да аны быыһанар кыахтара суох буолуон сөбүн өйдөөн, Алдаҥҥа барарга күһэллибиттэрэ. Онно тиийэн үлэлээн-хамнаан, утарыта киирсии намыраабытын кэннэ кэлбиттэрэ.
Бүөтүс кулаахтаныыта
Бүөтүр Яковлевич олоҕор көрсүбүт иккис ыарахан түгэнинэн, кини кулаахтаныыта буолар. Дьиҥэр, оннук буруйдааһыҥҥа туох да төрүөт суоҕа эрээри, оччотооҕу кэмҥэ баҕардахха кимиэхэ баҕарар, тугу баҕарар сыһыарыахха, сыбыахха, балыйыахха, атаҕастыахха сөп кэмэ этэ. Биир буруйа диэн кини үйэтигэр биирдэ таласпатар да, дьадаҥылар ааттарыттан дьокутаат буола сылдьыбыта, онно баайдартан сири былдьааһыҥҥв кыттыспытын Сэмэн хоһоонуттан билэбит:
Дуоһунаска тиксибэтэх,
Үрдүк аакка таласпатах
Мин аҕабын биирдэ
Дьылҕа үрдэтэ сылдьыбыттаах.
Бастакы сир түҥэтигэр
Мин аҕам – норуот дьокутаата, –
Бастакы бэйэтин нэһилиэгэр
Баайдар сирдэрин былдьаабыта.
Сэрэйдэххэ ол сирдэрин былдьаппыт баайдар кигиилэринэн, ону сэргэ ордугурҕаһыы содулунан, кулаахтанан быыбардыыр бырааба быстан эрэйи-муҥу көрбүтэ. Сыыһа кулаахтаммытын дакаастаары үҥсүү бөҕөтүн суруйан, ааһына сатаан, тыанан, куоратынан сылдьан кырдьыгын дакаастыы сатаабыта.
Бүөтүс үҥсүү сайабылыанньатыттан көрдөххө, нолуоктанар – 17, кыра – 8 сүөһүлээх, сылгылаах, ыһыыта суох, саҥа дьиэлээх, ону туттарыгар чахчы киһини наймылаһа сылдьыбыт. Кулаахтанарыгар бу саҥа дьиэлээҕэ, окко киһини наймылаһан үлэлэтэрэ, сүөһүтүн дьоҥҥо айахтата биэрэрэ, эргиэнинэн дьарыктанара сүрүн куоһур буолбут. Кини сыл курдук кулаах аатыра сылдьан баран, 1932 с. алтынньы 5 күнүгэр быыбардыыр бырааба төннөн, дьон кэккэтигэр тахсар.
Дьол көрдөһө Дьокуускайга
Маарыйалаах Бүөтүс ааспыт үйэ сүүрбэһис сылларын ортотугар, ыраах тыа сириттэн 20-чэ көстөөх Дьокуускай куоракка, «дьол көрдөһө» диэн ааттаан, суос сатыы сүгэһэрдээх эрэ барбыттара. Ити саҕана Бүөтүс аҕыйахта куоракка таһаҕас таһыытыгар эрэ сылдьыбыт буолуон сөп. Оттон Маарыйа биирдэ да үктэммэтэх сиригэр, тапталлаах кэргэнин кытта барыстаҕа. Икки уолларын эрэнэн дьоннорун көрүүлэригэр хаалларан туран. Бу санаалара хорсунун көрүҥүтүүй! Олохторун тупсараары, үп-харчы өлөрөн кэлээри, оҕолорун кэскиллэрин бигэтик түстүүргэ, киччэм санаа ылынан бардахтара.
Аҕата Бүөтүс кэлин куоракка уолунаан сэргэстэһэ хааман иһэн, эдэр эрдэҕинээҕи үлэтин-хамнаһын, эргэрэ охсубут тутуспут мас дьиэлэрин ыар санаа баттааһыннах кэпсиирэ үһү. Онон Петр Яковлевич бастыҥ уус идэлээх буолан, оччотооҕу мас дьиэлэрдээх Дьокуускайы тутуспут тыа сахаларыттан биирдэстэрэ буоллаҕа.
Эһэтэ сэттэлээҕэр хайҕаабыта
Софрон Петрович ахтарынан, ити кэмҥэ кини ийэтин аҕатыгар Дьоодьох Дьаакып көрүүтүгэр-истиитигэр хаалара. Дьаакып эбэлэриттэн, эһэлэриттэн соҕотох хаалбыт, Софрон саамай күндүттэн-күндү киһитэ этэ. Сиэнигэр наһаа эрэнэрэ, өрүү батыһыннара сылдьара, ис сүрэҕиттэн иэйэн туран таптыыра, ханна эмэ тэйэ да түстэхтэринэ аһара ахтыһаллара. Софрон олоҕун бүтэһик сылларыгар кытта эһэтин олус иэйэн туран ахтан-санаан ааһара.
Өйүгэр хатаммыт түгэннэртэн биирдэстэрин бэйэтин ахтыытыгар киллэрбитэ. Сэттэ эрэ саастаах сиэнэ уол, аҕата аах доруоп саа ылан аҕалбыттарыгар бастакы булдун чөкчөҥөнү өлөрөн кэлбитигэр, эһэтэ бу үөрбүтэ үлүгэрин!!! Сиэнин таптыы-таптыы, төбөтүттэн сыллыы-сыллыы, “оҕом барахсан булчут бэрдэ буолсу!” диэн хайгыы-хайгыы, түргэн үлүгэрдик чөкчөҥөтүн үргээт буһара охсубут. Уонна чугастааҕы ыалларыттан ыҥырталаан, сиэнин булдуттан кими да матарбакка эрэ үллэрэн, оҕо бастакы байанайыттан күндүлээбит. Оо, онно кэлбит эрэ барыта, “оҕобут бу бултаан амсаттаҕын” дии-дии хайҕаабыт ыалдьыттарын чэмэлиспит харахтарын хаһан да умнубатын, Савва Ивановичка Москваҕа гостиницаҕа сытан кэпсээбит этэ.
Дьэ бу баар дии, норуот педагогикатын биир утаҕа – оҕону дьон ортотугар, кинилэр истэллэригэр хайҕаан, үтүө тылы этэн, санаатын көнньүөрдэн иитии. Ол умнуллубат түгэн туһунан Софрон Петрович маннык суруйбута: «А как был я горд этим событием: я уже охотник, кормилец». Сэттэ эрэ саастаах оҕо!
Алдаҥҥа сахалартан бастакынан
Бүөтүс төһө да сэмэй буоллар, киириилээх-тахсыылаах, кэлбит-барбыт киһи, оччотооҕу кэмҥэ кини биир сүрүн уратыта, бэйэтин эрэ алааһынан, нэһилиэгинэн муҥурдаммакка, саҥа көмүс хостооһуна тэнийэн эрэр Алданыгар үлэлии барыыта буолар. Ол туһунан Сэмэн ахтыытыгар ааҕабыт:
– Алталаахпар дьонум, баай бэдэрээччиккэ таба сиэтиһэн, миигин илдьэ Алдаҥҥа тиийэллэр. «Незаметнай» диэн аппа үрүйэҕэ, хойуу харыйа ойуур быыһыгар үс-түөрт моойторук симиэбийэ турарын өйдүүбүн. Мин дьонум «Харыйалаахтар» диэн көмүс сууйааччылар артыалларыгар холбоспуттара.
Саас суол хаалыан аҕай иннинэ, уу-хаар киирэн эрдэҕинэ биирдэ кэлэллэрэ. Онно тиийэн аҕата мас кэрдээччи, буор хаһааччы, табанан оттук маһы тиэйээччи. Маарыйа ас астааччынан, дьиэ хомуйааччынан, таҥас сууйааччынан наймылаһара. Эдэр эрдэхтэриттэн олохторун ол курдук, ханнык да ыарахаттартан чаҕыйбакка, бэйэлэрин да харыстаммакка үлэлээн оҥостунан барбыттара.
Ити саҕанааҕы Алдан дьоно барыта үчүгэй буолбатаҕа. Хаартыһыт, албын-көлдьүн, күүстэринэн өттөйбүт, кырбаабыт, талаабыт-халаабыт, өлөрсүүлээх да ороспуойдар баар буолан, киһи сырыттаҕына сырыттым диир дойдута этэ. Быһата, суут-сокуон суоҕа. Бэл Сеня уол оннук содуомнаах түгэннэри этинэн-хаанынан билбитэ. Биирдэ өйдөспөтөх хаартыһыттар хомуур охсуһууларыгар түбэһэн, быыкаа дьиэ оһоҕо кыһыл сукуна курдук кытаран турарыгар хам баттатан, уокка буһан иэдээн буола сыспыттаах.
Биирдэ күлүгээн, куһаҕан майгылаах оҕолор, аҥардас атаҕастыыр санааттан Ороһуоспа тымныыта үгэннээн аҕай турдаҕына, күүстэринэн куолаан, сири үс саһаан дириҥнээх гына дьөлө үүттээбит дьаамаларыгар сарылаппытынан бырахпыттар (шурфа). Ол үлүгэрдээх дириҥҥэ быраҕыллан, ыарыытын тулуйар кыаҕа суоҕуттан ытаан-соҥоон, сэниэтэ эстэн, өлөр турукка киирэ сыттаҕына, аҕата көрдөөн кэлэн булан ылан нэһиилэ быыһаабыта. Хайдах онно аҥардас түһэригэр да өлбөтөҕүн, улаханнык дэҥнэммэтэҕин, өйүгэр кыайан батаран санаабат этэ. Бука, хайдах эрэ, аҕа оҕотугар тапталын биллибэт күүһэ, ол алдьархайга түбэһэ сытар уолугар сиэтэн аҕаллаҕа, аанньала араҥаччылаатаҕа эбитэ дуу…
Нөҥүө сылыгар төрөппүттэрэ Сэмэни, сэттэ саастаах оҕону, Бортон 12 көстөөх сиргэ Чымаадай оскуолатыгар үөрэттэрээри, таайдарыгар Судургу Уйбааҥҥа олохтоон баран эмиэ Алданнаабыттара. Бу сырыыга ыарык-баттык санаата суох, оҕолоругар ыргымтарбакка эрэ дьон кэккэтинэн үлэлээбиттэрэ.
Итинник киэҥ сиринэн тэлэһийэ сылдьыбыт дьон, нууччалыы бэйэлэрин наадаларын толору быһаарсар буолан, ханнык да кэтэмэҕэйдээһинэ суох баран, бэркэ үлэлээн кэлэллэрэ.
Алдан суорба хайалара
Олус сэргиир буолаллара
Аҕам сүгэтэ хабыргыырын,
Хойгуота ынчыктыырын.
Бу дойдуга биирдэ-иккитэ эрэ барыы буолбакка, хас эмэ төгүл сылдьыбыттара. Сэмэн онно үлэлиир төрөппүттэрин курдук, араас омук дьонун кытта алтыһара, атаһа-доҕоро да элбэх буолара. Ордук улахан дьонтон кинини бэйэтин оҕотун курдук бүөбэйдэһэр, тэҥнээҕин курдук кэпсэтэр-ипсэтэр кытай оҕонньорун олох умнубат этэ. Аатын өйдөөбөт, быһаччы Могдьой диэн ааттыыллара, ытыктыыллара, махтаналлара. Ол үтүө омук киһитэ, Сэмэҥҥэ анаан кытай аһын астаан аһатара. Кытай оҕотун таҥаһын бэйэтэ тигэн таҥыннарара. Этэҥҥэ кыстаан дойдулуур буолбуттарыгар, хараҕын уутун кыатаммакка, ытамньыйа-ытамньыйа кууспаҕалаабыта, сыллаталаабыта. Өйдүү-саныы сырыттын диэн, ити кэмҥэ олус күндү, сиэпкэ укта сылдьар үрүҥ көмүс чаһыытын, күүһүнэн кэриэтэ бэлэхтээбитэ. Бу үтүө санаалаах, өрүү үлэлээн хачыгырайа сылдьар кытай оҕонньоро, саха уолун бэйэтин төрөппүт оҕотунуу таптаабыта, Сэмэн ханнык баҕарар омук дьонугар, оҕо эрдэҕиттэн үтүө сыһыаҥҥа иитиллэригэр көмө буоллаҕа.
Кини Алдаҥҥа төһө да ыараханын, элбэх эрэйи көрсүбүтүн иһин, ол кэми өрүү үтүө тылынан ахтара, хоһоонноругар холбуура.
Үөскээбитим мин
Көмүстээх Алдаҥҥа
Болбукталаах хайалар
Хапчааннарыгар.
Бу хоһоонугар кини табаһыт, отчут-масчыт эрэ дьиэ кэргэҥҥэ буолбакка, «көмүсчүт тайҕа дьонун талымаһа суох кэргэнигэр» иитиллибитин, киэн тутта, дорҕоонноохтук этэр.
Мин махтанабын
Бу сырдык куорат
Бастакы акылаатын
Уурсубут аҕабар.
Поэт ийэлээх аҕата Мытаах курдук ыраах сиртэн Алдаҥҥа тиийэн, көмүс хостооһуна саҕаланарыгар саҥа автономнай статуһу ылбыт Саха сирин Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин салалтата, олохтоох ыччакка ыҥырыытын өйөөн, көмүс хостооһунугар күүстээх үлэҕэ кыттыбыттарынан, ама хайдах киэн туттубат буолуой?!
Кини миигин бу куоратынан
Киэн туттар
Килбиэннээх үлэҕэ
Тиксэрбитигэр.
Үлэһит киһи
Үлэтинэн өртөйөр
Үрдүк үөрүүлээх өйгө
Ииппитигэр.29
Халбарыйбатах хара балыыр
Даниловтар бэйэлэрин ахтыыларыгар, айымньыларыгар да аҕалара кулаахтаммытын туһунан, кэҥэтэн суруйуулара суох. Ол эрээри, суруйааччылар эйгэлэригэр кинилэри итинник тылларынан хоруотуур, онон туһана сатыыр да дьон баарын Семен Петрович Күннүгүттэн ааҕабыт:
Бэҕэһээ Абаҕа четверг мунньаҕар, төһө эмэ мунньах ортотугар итирэн кэлэн баран:
– Даниловтар кадрдара…
– Кулак уолаттара…
– Мин ити курдук институттан уһуллубатаҕым, – диэн дэлби үөхтэ. Мин заявление оҥордум. О, итирик сирэйин тыаһаппыт киһи!
Араас ыттар күннээн эрэллэр!!!
Итинник майгылаах дьон, Сэмэни хайдахтаах курдук муҥнаабыттарын-сордообуттарын, кини бэйэтин дневнигэр суруйбутун, ол бэчээккэ тахсыбытын эрэ кэннэ ааҕан билэбит, биһиги, кэлиҥҥи көлүөнэ дьон.
Биир киэһэ, түүн дуу суруйбутун ааҕыаҕыҥ эрэ:
Тохсунньу 13 күнэ, 1953 с.
Үнүргүттэн саамай ыарахан, киһини туорхаһытар миэхэ сыһыаннаһыы балаһатыгар киирдим: хаһыаттар бэчээттииртэн аккаастаналлар, доҕотторум миигин кытта кэпсэтиэхтэрин куттаналлар, министр Саввин үлэҕэ ылбат. Тууйулуннум. Кыраттан санньыйбат киһи баарым, киэҥ көхсүм кыараата, далай санаам татыарыйда. Тугу гынан – мас эрбээн дуу, уу баһан дуу аһыырбын билбэккэ бардым. Киһи киһини кыыллыыра диэн туохтан да ынырык буолар эбит. Мин, дьиҥинэн, туох да айыыта-буруйа суох сылдьан ыт үрбэт, ынах маҥыраабат киһитэ буоллум. Ити дьон миигин таах үөҕэн кэбиһэллэр – аахсар кыах суох.
Сылаас үүттээх чэйдэрин иһэн
Ити дьэ сымыйанан, хара балыырынан национализмҥа буруйданан үлэтиттэн үүрүллэн, оннооҕор олорбут дьиэтиттэн таһаарыллан, эрэйи эҥэринэн тэлбит кэмигэр, кинилэр аттыларыгар ийэлээх аҕата баара, үрүҥ күн өрүһүлтэтэ буоллаҕа диэн сэрэйэ саныыгын. Тугу кыайалларынан барытынан көмөлөһөн, санаатын көтөҕөн, билэр, билбэт да эрэйин тэҥҥэ үллэстэ сатаахтыыллара. Оннук санаата тууйуллубут кэмигэр, ийэлээх аҕатыгар тиийэн сылаас үүттээх чэйдэрин да истэҕинэ, Мытаахтан киирбит дьон тугу кэпсээбиттэрин истэн, тыа дьонун, аймахтарын олохторун, кыһалҕаларын, кыайыыларын-хотууларын да иһиттэҕинэ, алааһын мүөттээх салгынынан тыыммыт, саппаҕырбыт санаата сайҕана, «оччоҕо дойдутун күнүн өрөгөйө — тымырыгыр күүс буолан оргуйа түһэр» курдук буолара ээ!
Итинник үөҕүү-үтүрүйүү, араастаан була сатаан муҥнааһын, кини төрөппүттэрэ суох буолбутун кэннэ, намырыыр туруга суоҕа, уһун кэмҥэ салҕанан барбыта.
Дэлэҕэ да, биир съезкэ Президиумҥа олорор Семен Петровичка саалаттан сурук ыытыахтара дуо: «Бу эн хаһан өлөҕүн?» – диэн.
Эрэйтэн—муҥтан арчылыыр ийэтэ
Бука, Семен Данилов поэзиятын сөбүлээччилэр бастатан туран, кини ийэтигэр, аҕатыгар анаабыт хоһооннорун ураты тутан ааҕар, сүрэхтэригэр чугастык ылынар буолуохтаахтар. Ол иһигэр мин эмиэ.
Поэт 1954 с. төһө да 37 сааһа буоллар, күнү көрдөрбүт күндү ийэтэ билигин да оҕотугар кыһалларын, сурук күүтэрин, төһө да барытын билбэтэр, сүүс эрэйин сүрэҕэр сыһыаран санаа ыара-баттыга оҥосторун, тото-хана, табыллан аһыырын-аһаабатын, сылаастык таҥнарын эрэ суоҕун туһунан хайдахтаах курдук кыһалларын өтө көрөн суруйар.
Ийэтэ олус сэмэйин, дьонугар-сэргэтигэр сыһыана харыстабыллааҕын туһунан суруйуутун ааҕыаҕыҥ эрэ:
Сиэттэргин соһутумаары –
Саҥата суох сэмээр кырдьаҕын,
Ыалгын, дьоҥҥун да куттаамаары –
Ыарыыгын да кистээн ыалдьаҕын.
Ийэ сүтүктүүр, ыраах быралыйа сылдьар уола Сэмэнэ, ийэтин мээр ахтар-саныыр, аймамматыгар көрдөһөр. Ханна да сырыттар, ханнык да ыарахаҥҥа түбэстэр, ийэтэ олоҕор эрчими биэрбитэ мэлдьи туһалыы сылдьар.
Эн миэхэ биэрбит тэтимиҥ
Ыардары кыайарга кынаттыыр,
Миэхэ иҥэрбит эрчимиҥ
Эрэйтэн-муҥтан арчылыыр.
Аҕата саҥа ырыаҕа ыҥырар набааттаах
Аҕата Петр Яковлевич оччотооҕу саха дьонугар биир ураты киһи. Ити кэмҥэ тыа сирин сахалара сүрүннээн сүөһү ииттэн, оттоон-мастаан, бултаан-алтаан айахтарын ииттэн олорбуттара. Бүөтүс (Мытаахтар кинини итинник ааттыыллара) дьон кэпсииринэн, сүрдээх булчут. Кустан-хаастан саҕалаан, адаар муостааҕы, күндү түүлээҕи, ол иһигэр саһылы кытта хото бултуура. Өссө ыҥырыыга сылдьар мас ууһа. Ол туһунан поэт “Мин аҕам” хоһоонугар ааҕабыт.
Кыра оҕо эрдэхпиттэн
Мин биир тыастан уһуктабын:
Өтүйэ, сүгэ үтүмэн
Тоҥсуйар чобуо тыаһыттан.
Аҥардас ити кэмнээҕи холкуос тутуутугар эрэ үлэлииринэн муҥурдаммакка, билиҥҥинэн эттэххэ, араас улахан социальнай объектары тутууга кыттыгастааҕа:
…Үгүс оскуола, балыыһа
Үрдүк аххан өһүөлэрэ
Өтүйэтин дүрбүөн тыаһын
Иҥэрэн аххан турдахтара.
Дьэ, бу кими баҕарар эрдэ уһугуннарар эрчимнээх сүгэ, өтүйэ тыаһа, Семен Петровиһы үйэлээх сааһын тухары, күүстээх үлэҕэ көҕүлүүр.
Ити эрдэһит мин аҕам
Күнү көрсөр музыката,
Миигин саҥа ырыаҕа
Ыҥырар күүстээх набата.
Үлэни өрө туппут дьон сиэринэн, аҕата биирдэ эмэ сынньаммытын, саатар кыратык хайа эмэ сыл уоскуйан олорбут сыллааҕын өйдөөбөт. Өрүү тугу эмэ оҥоро, тута сылдьар киһи, санаата сиппэт, күнү кытта куоталаһан тахсар, “күн ыраатта, үлэм бүппэтэ” диэн тыл аргыстаах.
Үөрэх үтүөтүн өйдөөбүт төрөппүттэр
Маарыйалаах Бүөтүр төһө да сэбиэскэй былаас олохтонуутун саҕана ыал буоллаллар, үөрэх диэни билбэтэхтэрэ. Суруйааччылар ол туһунан ахтыыларыгар биир түгэни бэлиэтииллэрэ. Уолларын Соппуруону сүрэхтээһиннэрин, ааттааһыннарын туһунан. Ол түгэни өссө Сэбиэскэй Союз ааҕааччыларыгар, Маргарита Ломунова үөһэ ахтыллыбыт кинигэтигэр билиһиннэрбитэ:
«Моему брату, который на пять лет моложе меня, приезжий издалека поп дал имя Софрон, очень редкое в наших местах. Родителям сразу бы записать его, а они были неграмотными. Хватались через некоторое время – беда, забыли, как поп при крещении велел сына называть. Делать нечего, пришлось отцу специально ехать в ту церковь, а до нее расстояние больше ста километров».
Бу да иһин, Бүөтүс түҥкэтэх тыа сирин дьонуттан улахан атына – оҕолорун үөрэххэ сыһыарар, үрдүк үөрэхтиир дьулуура. Былыргы сорох кырдьаҕастар кэпсиир буолаллара ээ, кинилэр дьонноро хайдах эмэ гынан оҕолорун үөрэттэрбэт туһугар туох кыаллары барытын оҥоро сатыыллара үһү. Ол сүрүн биричиинэтэ, үөрэхтэнэн, хамыһаар буолан, биһигиттэн баран хаалыа, оччоҕо кырыйдахпытына биһигини ким көрүөй, бүөбэйдиэй, уҥуох тутуой диэн. Оттон өссө улахан кутталлара уолбут үөрэхтэннэҕинэ, биһигиттэн кый бырах ыраах сэриигэ илдьэ баран хаалыахтара, онно тиийэн өлүө-сүтүө даҕаны диэн, дьиксинэр ис кистэлэҥ санаалаах буолаллара. Оттон Бүөтүс кинилэртэн атын:
Уолаттарын – биһигини
Үөрэх үөҕүллэр кэмигэр,
Үрдүк үөрэхтээри кини
Туруммутун бэркиһииллэр.
Уолаттара ол кэмҥэ Саха сиригэр баар орто анал, үрдүк үөрэҕи ситиһиилээхтик бүтэрэн, үтүө үлэһит буолар кыахтаммыттара.
Ийэ дьоло, оҕо муҥатыйыыта
Сэмэннээх ийэлэрэ олус уһуннук ыалдьан, аһара эрэйдэнэн 70 сааһыгар сылдьан, улахан уолун аахха олорон суох буолбута. Сэмэн кини олохтон барбытын кэннэ,1971 сыл алтынньы 3 күнүгэр Күннүгэр маннык суруйбут:
Кини дьоллоро суос-соҕотох дьоло, уолаттара, биһиги, эбиппит буолуо. Биһигини дьон оҥорбутуттан, биһиги дьон кэккэтигэр сылдьар дьон буолбуппутуттан эрэ, дьоллоох курдук сананара эбитэ буолуо.
Эрэйдээх-буруйдаах олохтоох, күн тахсыаҕыттан күн киириэр диэри сүүһүн көлөһүнүн тобугар, тобугун көлөһүнүн сүүһүгэр аҕаан, кылгас да кэмҥэ илиитин үлэттэн араарбатах тыа сиригэр буспут-хаппыт саха ыалын аҕата, Бүөтүс 68 сааһыгар олохтон барбыта. Маарыйа киниттэн сэттэ сыл эрэ уһуннук олорбута. Таарыйа аҕыннахха, Сэмэн ийэтин кэнниттэн эмиэ сэттэ эрэ сыл буолбута.
Кинилэр оҕолорун, уолаттарын олохторун тэрийээри, үөрэхтээх, үтүө үлэһит дьон буолалларыгар кыһаллан, куоракка көһөн киирбиттэрэ ээ. Ити ол саҕана олус хорсун быһаарыныы этэ. Бастаан утаа, тугу үлэлээри, тугу гынаары, хайдах дьиэлэнээри-уоттанаары, ханна олороору, кимниин ыаллаһаары, атастанаары-доҕордоноору диэн санаа, төһөлөөх үүйэ-хаайа туппута буолуой?! Төрөппүттэрэ уолаттарын, кинилэр кэннилэриттэн кэлиэхтээх ыччаттарын кэскиллэрин санаан, туохтарыгар эмэ көмө-ама, бигэ тирэх буолаары киин сиргэ тардыспыттара. Ол санаалара туолбута, «күн-ый тэҥэ уолаттара дьон кэккэтигэр тахсыбыттара” эрэ буолбакка, саха норуотун киэҥ эйгэҕэ ааттатар суруйааччылар быһыытынан киэҥник биллибиттэрэ.
Сэмэн аттыгар ийэтэ суох буолбутун кэннэ, киһи хараастар гына бэйэтин буруйданан, кэмигэр ийэтигэр сөптөөх болҕомтону уурбатаҕын, олус да улаханнык буруйданан, сэмэлэнэн суруйбут:
Биһиги ол күнэ-ыйа буолбут, кини олоҕун суоч-соҕотох ис хоһооно буолбут дьон, ийэбит эрэйдээххэ дьиҥнээх астына кырдьыы дьолун тэрийбэтэхпит, биэрбэтэхпит. Кэнники сүүрбэ сыллаах эрэйин-муҥун кыратык да кыччаппатыбыт диир санаа, миигин урут да муҥнуура. Ол санаам билигин ордук сытыырхайда. Ол санаа бу суруйтара олорор. Дьөрү кинини кытта киһилии кэпсэтэн да сылаанньытарбыт ахсааннааҕа быһыылааҕа. Кини киһилии кэпсэппэккит диэн хомун, кумаар курдук истэрбит, түөһэйэн эгэлгэлэнэн эрэ саҥарар курдук саныырбыт.
Итиниэхэ биһиги буруйбут олус улахан. Олус улахан. Төһөлөөх хомойоро, төһөлөөх буунтуйара эбитэ буолуой?!
Онон мин тус бэйэтин киһилии олоҕор дьоло суохтук, муҥнаахтык олорбут ийэм эрэйдээҕи, бу хоруопка киирбитин эрэ кэннэ дириҥник өйдөөн, бу хамсаабат буолбут тыйыс, арыт ньоҕой да сэбэрэтин көрөн туран, итинник уустук, дириҥ мучумааҥҥа түстүм.
Ити мучумааным хаһан, хайдах ааһара биллибэт: ийэм эрэйдээх хом санаалаах Орто дойдуттан араҕыстаҕа диир төрөппүт оҕо мучумаана. Ийэм эрэйдээх быраһаай! Быдан дьылга…
Норуот суруйааччыта ийэтин сүтэрбит ыарахан күннэригэр, элбэҕи санаан-ырыҥалаан баран, бу сүрэҕи ыарытар, ытатар кэмсиниитин ааҕаат даҕаны, мин да ийэлээх аҕабар эмиэ итинник сыһыаннаспыт эбиппин диэн аала сылдьыбыт санаам, эмиэ бэргээн кэлэр. Наар үлэҕэ үтүрүттэрэн, хаһан да күн солото суох сылдьар курдук аатыран, чахчы да ирэ-хото кэпсэтэн, ис санааларын арыйан, саатар оччотооҕу ыарахан олохторун туһунан сурукка-бичиккэ тиһэн хаалларбатах буруйдаах буоллаҕым. Билигин ону хантан билиэҥий, ким эйиэхэ кэпсиэй, хайалара, хаһан этэн биэриэй? Суох буоллаҕа.
Бука, итинник санаа Сэмэн Бөтүрүөбүс суруйуутун ис хоһоонун ырыҥалаан көрөн баран, элбэх киһиэхэ кэлэр буолуохтаах. Онон бу кинигэ тахсар биир сүрүн соруга – эһиги эдэрдэр, саастаах да дьон, төрөппүттэргитигэр сыһыаҥҥытын, кинилэр астына, дьоллоохтук кырдьалларын тэрийиэхтээххитин, өрүү киһилии, тэҥнээххит курдук ирэ-хоро кэпсэтэн, сылайбыт сүрэхтэрин сылаанньытар туһугар кыһамньыгытын ууруохтааххытын умнуо суохтааххыт.
Улуу талааннар үөскүү турдуннар
Биһиги кэлиҥҥи көлүөнэ дьон, норуот билиниитин ылыахтарын ылбыт суруйааччылар Даниловтар сырдык ааттарынан өрүү киэн туттабыт, кинилэр хоһооннорун, айымньыларын, биһирэмнээх геройдарын олохпут аргыстара, хараҥаҕа тыгар сырдык, ыйар сулус буолуон баҕарабыт. Онно элбэх үлэни ыытарга, үйэтитэргэ, туох эмэ туһалааҕы, саҥаны, наадалааҕы кэлэр кэнчээри ыччаттарбытыгар хаалларарга кыһаллабыт. Ол өрүү салҕана туруоҕар туһаайабыт. Кырдьыгынан эттэххэ, кинилэр сырдык ааттарын иннилэригэр улахан иэстээх буоллахпыт. Биһигини угуттуур алаастарбыт, үрэхтэрбит, күннүү күлэр күөллэрбит, кэрэттэн кэрэ айылҕабыт туһунан төһөлөөх элбэҕи суруйбуттара буолуой?! Софрон Петрович биир бастакы улахан кинигэтэ «Төрөөбүт алааска» диэн этэ дии!!! Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу норуоттар кыһалҕаларын чинчийэр институт научнай сотруднига, филологическай наука кандидата Л.Н.Романова Семен Петрович айар үлэтин ырытыытыттан билсиэҕиҥ:
«Концептосферу «родина» якутского лирика включены образы родного села, аласа Арыылаах, речек Сиинэ, Маатта, местностей Мытаах, Теледях и Бердигестях, которые являются естественной и гармоничной для лирического героя средой обитания. Где бы ни находился поэт – в Москве, Ленинграде, Африке, Стамбуле, Каире, он всегда рвется душой на родину, вспоминает свои родные леса, аласы, находя только в них душевное равновесие и покой…»
Даниловтар суолларын, айар, общественнай үлэлэрин салҕаабыт биир дойдулаахпыт Савва Иванович Тарасов онно сыһыаннааҕы кинигэтигэр киллэрбитэ баар.
Кини Бэрдьигэстээххэ 60 сааһын бэлиэтиир үөрүүлээх түгэҥҥэ, биир дойдулаахтарыгар туһаайан, Саха кырдьаҕас, муударай суруйааччылара Болот Боотур, Реас Кулаковскай Горнайга сылдьан баран, дьонноругар кэпсээбиттэрин үөрэ-астына санаппыта:
– Горнай дьоно талбыт курдук, аһара үчүгэй, үтүө майгылаах-сигилилээх эбиттэр. Бэйэлэрин биллэр дьонноругар аһара ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар, кэриэстиир эбиттэр. Онон Улуу талааннар үөскүөхтэрин үөскээбиттэр.
Биһиги улуу биир дойдулаахтарбытыгар сыһыаннаах араас тэрээһиннэргэ ыраах сиртэн кэлбит ыалдьыттар, бары кэриэтэ Даниловтары, Осиповтары, Тарасовтары, Аввакумовы, Филипповтары утумнуур, саханы аатырдар дьон үүнэн тахсалларыгар улахан эрэллээхтэрин биллэрэллэр.
Сорох тыл үөрэхтээхтэрэ, Мытааҕы айылҕа тыына иҥмит, Айыы тайбыт сирэ диэн ааттыыллара, кырдьык быһыылаах. Истэргэ олус үчүгэй, эрэл улахан. Оттон онно Мария Яковлевна, Петр Яковлевич курдук, оҕолоругар ураты кыһамньылаах төрөппүттэр баар буоллахтарына, биһиги Горнайбытыттан талааннар үөскүү туруохтара!
Бу кинигэ тахсарыгар күүс-көмө буолбут Александра Гаврильевна Васильеваҕа, Владимир Прокопьевич Парфеновка, Мытаах нэһилиэгин баһылыга Иван Егорович Петровка, Любовь Софроновна Даниловаҕа, улууспут баһылыга Никита Викторович Андреевка, баһылыгы бастакы солбуйааччы Сардаана Степановна Стручковаҕа, «Үлэ күүһэ» хаһыат техническэй редактора Светлана Спиридоновна Винокуроваҕа махтанабыт.
Василий Алексеев,
үлэ бэтэрээнэ, РФ Суруналыыстарын союһун чилиэнэ.