От ыйын 2 күнэ – Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Өлүөнэ өрүс Күнэ
Сибиир улуу өрүстэрин кытта биһиги Өлүөнэбит биир төрүттээх, биир хааннаах, үгүс норуоттары үөскэппит улахан котлован эбит.
Мостахов Семен Егорович 1934 с. Ньурба улууһун Хатыҥ Сыһыы сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ. 1957 с. Ленинградтааҕы гидрометеорологическай институту бүтэриэҕиттэн СГУ географияҕа кафедратыгар олоҕун тиһэх күннэригэр диэри үлэлээбитэ уонна ассистентан доцеҥҥа тиийэ үүммүтэ. 1972-1982 сс. бу кафедраҕа сэбиэдиссэйдээбитэ. 1965 с. МГУ-га географическай наука кандидатын степенигэр диссертациятын ситиһиилээхтик көмүскээбитэ. Кини “Хотугу Сибиир уонна Дальнай Восток норуоттарын географическай билиилэри уонна өйдөбүллэрэ” диэн тиэмэҕэ дьаныардаахтык үлэлии сылдьыбыта. С.Е.Мостахов 12 кинигэ, 40-тан тахса журнальнай уонна 400-тэн тахса хаһыат ыстатыйаларын автордара. 4 төгүл норуоттар икки ардыларынааҕы уонна элбэх төгүл Бүтүн Союзтааҕы научнай форумнар, конгресстар уонна конференциялар кыттыылаахтара.
Бүгүн Семен Егорович Өлүөнэ өрүс туһунан өрдөөҕүтэ суруйбут ыстатыйатын билиһиннэрэбин:
“Лена аан дойду уонна Советскай Союз саамай бөдөҥ өрүстэриттэн биирдэстэрэ. Кини Байкал аттынааҕы хайалар арҕааҥҥы эниэлэриттэн, муора таһымыттан 930 м үрдүктээх сиртэн сыккыстаан саҕаланар. Ол сиртэн Байкалга диэри ырааҕа баара-суоҕа 21 км. Лена уһуна кини төрдүнээҕи Остуолба арыыга диэри 4294 км. Уутун болуоссата 2490 тыһ. кв.км. Туох баар салааларыныын бу улуу өрүс тардыстар эйгэтэ. Саха сирин иэнин 71 % хабар. Атын улуу өрүстэргэ холоотоххо, Лена уһунунан аан дойдуга онус, ССРС-ка үһүс миэстэҕэ турар. Оттон уутун тардыытынан Аан дойдуга 5с, ССРС-ка үһүс миэстэлээх. Ленаҕа 240 тыһыынчаттан тахса өрүстэр, үрэхтэр уонна үрүйэлэр түһэллэр. Итилэри ууннары тардан кэбиспит киһи туох баалларын уһуннара биир мөлүйүөн км буолуох этэ. Салааларыттан саамай улаханнара уһунунан Бүлүү өрүһэ (2650 км). Оттон тардар эйгэтэ киэҥинэн уонна уута дэлэйинэн – Алдан. Алдан өрүс Бүлүүтээҕэр 1,7 төгүл элбэх ууну уһаарар. Ол кэнниттэн Витим, Өлүөхүмэ киирсэллэр. Лена бастаан саҕаланыытыгар балтараа км-тан 5 км диэри кэҥэс хочолоох, туруору таас хайа эркиннэрдээх үөстэнэр. Сорох сирдэринэн өрүһүн сүнньэ сүүсчэкэ миэтирэни кыайбат, арыт 500 м тиийэ кэҥиир. Манна сүүрүгүрэр сүнньүн таҥнары анньыыта олус улахан. Онон үгүс ахсааннаах дохсуннук барылыы кутуллар харгылардаах. Качуг бөһүөлэгэр тиийиигэ Лена сүнньэ 100 м буолар, дириҥэ улаатар. Онон мантан ыла суднолар сылдьар кыахтаналлар. Лена орто учаастагар Витим уонна Өлүөхүмэ өрүстэр уулара холбоспуттарын кэннэ, дэлэй уулаах, киэҥ хочолоох, модун өрүскэ кубулуйар. Өлүөхүмэ куоратын туһаайыытынан, Лена хочото 8-10 км кэтириир, оттон уутун сүнньэ 2 км чугаһыыр. Өлүөхүмэттэн 225 км сүүрүгү таҥнары устубут кэннэ, өрүс уҥа биэрэгин көрдөххө, аатырар-сураҕырар “Лена остуолбалара” саҕаланаллар. Бу дьикти көстүүлээх биэрэк 18 көс устатыгар субуллар. Бу диэкинэн өрүс уҥа биэрэгин бэрт күүскэ суурайар, онон испиэскэ таастардаах кытыл уунун адьас оҥойо турар. Уу суурайыытыттан уонна тыал алдьатыытыттан араастаан сиҥнибит уонна суураллыбыт хайа боруодалара киһи дьиктиргиир, араас чохчолорун оҥортууллар. Итини устан иһээччилэр бүтүн чааһы быһа кэрэхсээн көрөллөр. Сиинэ түспүтүн кэнниттэн Лена хочото харах уота кыайан ылбат гына кэҥиир, Якутскай туһаайыытынан өрүс сүнньэ 10-15 км диэри кэҥиир, элбэх ахсааннаах арыыларданар уонна түбэлэхтэнэр. Оттон Алдан өрүс төрдүттэн ыла Лена хочото алта көскө тиийэ кэҥиир. Дэлэҕэ даҕаны Бүлүү Ленаҕа түһэр төрдүн 44 арыы диэн ааттыахтара дуо?.. Эдьигээнтэн аллараа Лена хочото биир көскө диэри кыарыыр. Оттон Күһүүрүнэн тиийэн, Хара Уулаах хайаларын быһа көтөн ааһар. “Лена турбата” диэн ааттанар икки км кэриҥэ кэтиттээх дириҥ хаспах хочону үөскэтэр. Остуолба арыыттан анараа өттө – Лена. Лаптевтар муораларыгар түһэр төрдө. Маннык улахан дельталаах өрүс Советскай Союзка ханна даҕаны суох, онтон аан дойдуга үһүс миэстэни хапсар. Волга дельтатыгар холоотоххо Лена иэнэ икки төгүл улахан. Манна 30 тыһ. кв. км кэриҥэ сиргэ балтараа тыһыынчаттан тахса арыылар, 30 тыһ. кыракый күөллэр уонна көлүйэлэр киһи ааҕан сиппэт элбэх төбүлэхтэрэ бааллар.
Олортон саамай улаханнара Өлөөн төбүлэҕэ (208 км уһуннаах). Ол кэнниттэн Трофимовскай – 134 км, Тумат – 149 км уонна Быыкап төбүлэҕэ – 106 км. Итилэртэн дириҥинэн Быыкап төбүлэҕэ ордук. Онон борохуоттар бу төбүлэх устун сылдьаллар. Лена бэйэтин уутун, сүнньүнэн, хаар уонна ардах уутуттан мунньунар. Оттон ирбэт тоҥ буордаах дойдуга сир түгэҕиттэн тахсар уулар холбоһуулара улаханнык аҕыйыыр. Гидрологтар ааҕан көрүүлэринэн, Лена сыл устата уһаарар уутун 50 % хаар уутуттан, 35 % ардах уутуттан уонна онтон ордуга сир аннынааҕы ууттан састааптаах. Кыһын 6-7,5 ый устатыгар кыыдааннаах тымныыттан баараҕай өрүс хам тоҥор. Онтон саас ириэрии буоллаҕына, көмүөл мууһа бобуллан, модун харгылар үөскүүллэр, онтон уу таһыма наһаа үрдүүр. Лена хоту өттүгэр сылбаххай уунан сылдьыһыы түөрт ыйга, оттон соҕуруу өттүгэр биэс ыйга тиийэр. Уута дэлэйинэн биһиги ийэ өрүспүт аан дойдуга алтыс миэстэлээх, оттон Советскай Союзка Енисей кэнниттэн иккис. Кини хас сыл аайытын Лаптевтар муораларыгар 500 куб. км ууну сүөкүүр. Итинтэн 80 % дьыл итии кэмигэр буолааччы. Кыһын сөкүүндэҕэ уу сүүрүгүрэн ааһыыта 0,4 тыһ. куб. м диэри аҕыйыыр, ол оннугар халааннаабыт кэмигэр 200 тыһ. куб. м тиийэр. Итиччэ элбэх уу кэллэҕинэ, Лена хочото барыта муора курдук килэйэр-халайар. Лена муҥутуур халааннара 1820, 1875, 1915, 1933 уонна 1966 сылларга буолуталаабыта.
Лена – Сибиир кырдьаҕас өрүстэриттэн биирдэстэрэ. Кини туһунан норуот уус-уран тыллаахтара үгүстүк арбаан хоһуйбуттара, араас былыргы кэпсээннэргэ, үһүйээннэргэ үгүстүк ахтыллар. Суруйааччылар, поэттар, айанньыттар уонна чинчийээччилэр үлэлэригэр элбэхтик киирбит уонна худуоһунньуктар уус тарбахтарынан ойууламмыт өрүс. Өссө элбэҕи уонна кэрэни мантан инньэ оҥоһуллуо турдаҕа. Лена өрүс уутун чинчийиитинэн гидрометслужба Саха сиринээҕи управлениетын специалистара уонна Ленинградка олохтоох Арктическай научнай-чинчийэр институт үлэһиттэрэ дьарыктаналлар. Лена уонна кини салааларын биэрэктэригэр 250 гидрологическай станциялар уонна гидропостар үлэлииллэр, олор уу таһымын, кини мууһун, термическэй уонна химическэй режимин арахсыбакка үөрэтэллэр, кэтээн көрөллөр.
Владимир Парфенов,
суруналыыс, кыраайы
чинчийээччи.