Билигин сайын үтүөтэ ханна этэй? диэн Сэбиэскэй кэмҥэ улааппыт дьонтон ыйыттахха үгүстэрэ «сайылыкка этэ» диэн баран өрө тыынан ылаллар. Кырдьык да урукку сылларга хас нэһилиэк ахсын үстүү-түөртүү сайылык баара. Билигин оннук сайылыктар бэрт ахсааннаахтар.
Аҕыйах хонуктааҕыта тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин кытары Атамайга сылдьаммын чугастыы Ытык Эбэ сайылыгар киирэ сырыттыбыт. Манна 1991 с. Петровтар уруу-аймах хаһаайыстыба тэринэн хороҕор муостааҕы тутан, үрүҥ илгэни дэлэтэн олороллор.
Сайылыкка киирээккин кытары түптэ унаар буруотун сыта дыргыйа оҕуста. Бириэмэбит бэрт эрдэ, 7 чаас буолан, сарсыардааҥҥы ыамҥа түбэстибит. Өссө урукку сылларга тутуллубут титиик иһигэр киирээккин кытары, биир эрээккэ турар ынахтар быыстарыттан солуурчахха ыаммыт үүт бүтэйдии түһэр тыаһа иһиллэр. Ыанньыксыттар эдьиийдии-балыс Татьяна, Айталина, Римма Петровалар, Мира Аввакумова ынах ыан үлэ түбүгэр сылдьаллар.
– Сайылыкка биһиэхэ бэйэтэ туспа дьол буоллаҕа. Тымныы кыстыгы этэҥҥэ туораан, титиикпитин, маннааҕы дьиэбитин-уоппутун ахтан аҕай кэлэбит. Сирбит-уоппут да үчүгэйэ сүрдээх. Салгынныын атын.
Билиҥҥитэ 65 ынаҕы ыыбыт. Бүгүн сорохторо кэлбэтилэр. Хороҕор муостаахтарбыт барахсаттар күөххэ үктэннэхтэринэ, төрөөтөхтөрүнэ-ууһаатахтарына өлгөм үүтү биэрэллэр. Онон дьыл бу кэмигэр турунан туран үлэлиибит. Бары аймахтыыларбыт. Күммүт сарсыарда 6 чаастан саҕаланар. Ынахтарбытын үстэ төхтөрүйэн киллэрэн ыыбыт. Бары баппаттар. Сарсыардааҥҥы үлэбит 11 ч. диэки бүтэр. Куруолуктардаахпыт, кууруссалардаахпыт, түөрт сибиинньэлээхпит. Үүппүтүн манна эрийэн сүөгэйдиибит. «Горнай-Аска» туттарабыт.
Хас сыл ахсын бары бииргэ түмсэн, сайын үтүөтүн сайылыкка атаарабыт. Бэрдьигэстээхтэн дьоммут уоппускаларын кэмигэр кэлэн, үлэлэһэллэр, – диэн ынаҕын ыырын быыһыгар Татьяна сэһэргиир.
Хайа баҕарар сайылыкка тутах дьонунан оҕолор буолаллар. Ыанньыксыттары кытары сарсыардаттан тэҥҥэ туран Женя быраатынаан Уруйдаанныын ньирэй аһаталлар. Мэник-тэник ньирэйдэри биир-биир киллэртээн, миэстэлэрин буллартаан, баайталыыллар.
– Улаханнык ыарырҕаппаппыт. Манна оҕо эрдэхпититтэн сылдьабыт. Ол иһин үөрэнэн хаалбыппыт. 61 ньирэйи аһатабыт. Барыларын билэттиибит. Наһаа үчүгэйдэр. Кыра ньирэйдэри кыра балтыларбыт-бырааттарбыт аһаталлаар. Сайылыкка наһаа астык. Кэлэрбитин күүтэбит. Дуоһуйа сынньанабыт – диэн эдьиий киһи Женя кэпсиир. Ньирэйдэр аһаан тахсыбыттарын кэннэ, Уруйдаан бэрт кичэллээхтик муостаны сиппиирдиирин соһуйа көрдүм. «Наар маннык хомуйабыт» диэн кылгастык хоруйдуур.
Урукку сылларга сайылык бостуук «һайдыыр» саҥатынан уһуктара. Билигин оннук да буолбатар, ынахтары эдэр уолаттар Олимпийдаах Уйгулаан кэмигэр аҕалаллар.
– Сарсыарда 6 чааска тураммыт ынахтарбытын сылгылаан аҕалабыт. Наһаа ырааппаттар. Ол иһин үчүгэй. Үксүгэр сатыы сылдьабыт. Ат баар да мииммэппит. Сороҕор матассыыкылланааччыбыт. Киэһээҥҥи ыамҥа 4 ч киллэртиибит. Билигин эккирэтиннэрбэттэр. Үүрдүҥ да бэйэлэрэ бараллар, – диэн Олимпий сыһыарыллыбыт үлэтин туһунан билиһиннэрэр.
V кылаастан ыла сайылык оҕото аатын сүкпүт Павел Сангаартан кэлэн, дьонугар көмө буолар. Кини дьиэ ис-тас үлэтин толорор. Манна кэлэрбин наһаа күүтэбин диир. Үлэлиирбин ыарыҕаппаппын диэн күлэр.
Сайылык биир тутаах киһитэ Акулина буолар. Кини повар эбээһинэстээх.
– Мин манна бастакы тэриллиэҕиттэн кэлэбин. Бэйэм улуустааҕы гминазияҕа баспытаатал көмөлөһөөччүтүнэн үлэлиибин. Уоппускам кэмигэр сынньана кэлэбин. Дьоммор күҥҥэ үстэ-түөртэ остуол тардабын. Үлэлиир киһи үчүгэйдик аһыахтаах. Онон тотоойу, минньигэс аһы буһарабын. Сороҕор уолаттар балыктаан кэлэллэр. Сибиэһэйдии буһаран биэрэбин. Сайылык тэриллиэҕиттэн баарбын. Манна миэхэ барыта чугас. Оҕолорбут сорохторо улаатаннар үлэһит буоланнар бардылар. Ол эрэн, быыс буллаллар эрэ кэлэ тураллар. Сайылык оннук күндү алыптаах, – диэн Акулина собо буһара олорон кэпсиир.
Оҕолорго, улахан да дьоҥҥо үлэни эрэ буолбакка, сынньалаҥы хааччыйыыга бары усулуобуйа тэриллибит. Күнтэн уот ылар аппарааттаахтар. Ону табыгастаахтык туһаналлар. Кыра дьон компьютерга астына оонньууллар. Сэлиэнньэттэн чугас буолан, сибээс хабар. Онон чугас дьоннорун кытары билсэ олороллор. Араас мультиктары, киинэлэри сөбүлээн көрөллөр.
2021 с. турбут улахан ойуур баһаарыгар хотонноро умайан, ыксыы сылдьыбыттаахтар. Төһө да ааспытын иһин ыараха кэм этэ. Үлэни өрө туппут дьоҥҥо СӨ Бырабыытылыстыбатын, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин өйөбүлүнэн саҥа хотон тутан, үлэҕэ киллэрбиттэрин махтана ахталлар. Ол кэмҥэ Мэҥэ Хаҥаластан кэлбит үс борооску билигин өлгөм үүтү биэрэр ынах бэрдэ буола сылдьаллар диэн астына кэпсииллэр. Ыанньыксыт кыргыттар илиинэн эрэ буолбакка дуойканы эмиэ ыыллар. Ол эрэн, үрдүк күүрүүлээх уот суоҕа атахтыыр. Генераторга, тиэхиньикэҕэ элбэх уматык ороскуоттанар. Хаһаайыстыба салайааччыта Алексей Петров: «Туруорсубутум хаһыс да сыла. Быйыл дьэ хамсыах курдук буолла диэн үөртүлэр. Кэмигэр табыллан хааллар, абыраныа этибит», — диэн эрэнэрдии эттэ.
Титииккэ сылдьан үлэ кэмигэр биир бэлиэтии көрдүм. Сэһэргэһээччилэрим бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар «ону аҕал, манны гын» дэһэллэрин истибэтим. Бары биир тэҥник ким тугун гыныахтаахтааҕын үллэстибит курдук, барыта биир хаамыынан барар. Ким даҕаны туспа баран сынньанан да ылбата. Петровтар уруу-аймах ынах сүөһүнү эстэхпитинэ, быстабыт буоллаҕа, дииллэрин бэркэ астына иһиттим. Улууспутугар хороҕор муостаах элбиирин туһугар үлэни ыыталлара хайҕаллаах суол.
Вячеслав Алексеев